Geschiedenis als Belgicistisch instrument

Mistoestanden in de kerk hadden aanleiding gegeven tot het verspreiden van de geschriften van Luther en later van Calvijn. Vooral in de Westhoek met Hondschoote, Armentières, Valencijn en Ieper was een lompenproletariaat ontstaan. Dit als gevolg van de crisis in de lakennijverheid en eveneens door het niet behoren tot de gildenstructuur zoals die bestond in steden zoals Brugge en Gent. Dit lompenproletariaat was zeer gevoelig voor oproerkraaiers.

Vanuit Hondschoote breidde de beeldenstorm zich uit over de lage landen – 1566. In Spanje was men met verstomming geslagen. Philips II stuurt zijn meest  hardvochtige krijgsman om de puntjes op de i te zetten.

Philips II van Habsburg: de Spaanse koning die de hardvochtige Hertog van Alva naar de Nederlanden stuurde om er de puntjes op de i te zetten

Tallozen worden tot de brandstapel verwezen. Egmont en Hoorn worden onthoofd. De opstandige bevolking vlucht alle kanten uit. Nog later, na de val van Antwerpen in 1585, wordt de vlucht nog algemener. Brugge verloor ongeveer de helft van zijn inwoners. Mechelen ging van 30000 zielen in het jaar 1550 naar 11000 in 1590. Antwerpen met zijn 100.000 inwoners voor 1585 zakte naar 55000 inwoners erna. Waar ging die vlucht naar toe en hoe verliep ze?

Vanuit de zeeprovinciën Vlaanderen, Zeeland, Holland en Friesland was de vluchtrichting vooral het nabijgelegen Engeland, waarmee om handelsredenen - zie de wolhandel - al nauwe betrekkingen werden onderhouden. Vanuit Brabant en de andere provinciën was de vluchtrichting meestal Duitsland.

In Londen kreeg bij koninklijk charter de Nederduytsche ghemeynte te Londen beschikking over de nog steeds bestaande kerk Auston Friars, momenteel voor Nederlands- en Afrikaanssprekenden. De inwijkelingen waren gegeerd omdat zij technisch onderlegd waren in de voor die tijd zeer moderne textielsoorten zoals draperie, sajet, baai en saai. Zij werden strangers genoemd en overtroffen in heel wat steden soms in aantal de autochtone bevolking.

De meest gegeerde bestemmingen waren Sandwich, Nordwich, Canterbury en Ipswich. Sandwich ligt even buiten Ramsgate, nog steeds kan men daar The Dutch House vinden.

Het Old Dutch House aan King Street in Sandwich

In de nabijheid van Ipswich ligt het dorpje Lavenham waar aan toeristen nog steeds met trots "the Flemish weavershouses" getoond worden. In Norwich had de ingeweken calvinistische gemeente een eigen college, dat "de Politycke Mannen" werd genoemd. Dit college regelde de "gemeyne zaecken der Duytsche Kercke"
Dit college was samengesteld uit 8 Vlamingen en 4 Walen. Er waren heel wat Walen gevlucht uit Waals-vlaanderen, Artesië en Henegouwen. De Engelsen noemden dit college "the eight and four".

Stilaan sloeg de sfeer van verwelkoming om in een sfeer van afgunst om de welstand van de ijverige inwijkelingen. Er werden pamfletten aan de kerkdeuren van de Vlaamse gemeenten gehangen met als tekst: "2336 prentices and journeymen" stonden klaar om "Flemings and strangers" af te maken.

Naar de Duitse Landen

Het Rathaus van Emden, aan de Delft

Tijdens het ancien régime was Duitsland een lappendeken van vorstendommen en ministaatjes. Uiteraard vertrokken de Nederlandse vluchtelingen vooral naar streken waar een protestantse  vorst aan het hoofd stond. Het grootste gedeelte van deze vluchtelingen waren Brabanders, voornamelijk Antwerpse  kooplieden.

De steden waarnaar gevlucht werd waren Luthers van confessie, wat moeilijkheden gaf met de calvinistische overtuiging van de vluchtelingen. In Hamburg stichtten de Nederlanders daarom een gemeente in het plaatsje Altona,  aan de Elbe, waar zich nu de beruchte Reeperbahn bevindt.

De Oostfriese stad Emden was ook een geliefd toevluchtsoord. Het raadshuis van Emden  werd gebouwd door Antwerpenaar Laurens van Steenwinkel.

Het stadhuis van de (eigenlijk nog steeds) Brabantse stad Antwerpen

Het is dan ook een getrouwe kopie van het stadhuis van Antwerpen.  Naar Duisburg vluchtte Mercator, waar hij ook overleed.

Keulen was de toevlucht van Van Wesenbeke evenals van Jan Rubens, vader Pieter Paul. Joost van den Vondel werd in Keulen geboren uit Antwerpse ouders. 

Frankfurt am Main

Na de val van Antwerpen verplaatste zich een groot gedeelte van het reusachtige beurs- en handelsverkeer niet alleen naar Amsterdam maar ook naar Frankfurt. Daardoor werd deze stad de eerste Duitse geld- en beursplaats. Een groot gedeelte van de vluchtelingen kwam uit Antwerpen. Men heeft nagegaan dat van de 110 grootste belastingbetalers in Frankfurt er 76 uit Zuid-nederland kwamen. Dus meer dan de helft.

Het ligt voor de hand dat de rijkdom en economische macht van de vreemdelingen tot veel naijver leidde. De stedelijke overheid nam maatregelen: alleen vreemden met een vermogen mochten een beroep uitoefenen. In 1561 eiste de Lutherse geestelijkheid dat de calvinistische vreemdelingen zich aan de Lutherse confessie zouden onderwerpen, en zo niet dat zij de stad zouden verlaten. Na onderhandelingen met Frederik III , vorst van de Palts en calvinist, werd hun toegestaan zich te vestigen in de verlaten abdij van Gross-Frankenthal.

Als het verzet tegen vreemden toenam vertrokken er steeds meer naar Frankental - Vrankendale - waar een calvinistische gemeente werd opgericht. Frankental werd zo groot dat er een kanaal naar de Rijn moest worden aangelegd. De bevolking bestond uit lakenmakers, zijdewevers en vooral tapijtwevers.

Er werd zelfs een eigen schilderschool opgericht. In 1689 werd Frankental grondig verwoest door Franse troepen.

De vluchtelingenstroom naar de bevrijde provincies

Bij de komst van Alva en als gevolg van zijn wrede optreden tegen hen die het gezag van Spaanse koning afwezen werd gevlucht naar Engeland en Duitsland. Frankrijk was uitgesloten, want daar was een katholieke koning aan het bewind. Men vluchtte ook niet naar de noordelijke provinciën van de Nederlanden, want ook daar was het Spaanse leger actief. Maar later als door gebrek aan geld voor de huurlingsoldaten, en nog later als de opmars van Farnese na de val van Antwerpen bleek te stoppen, kwamen de meeste
vluchtelingen terug naar de bevrijde gebieden in het Noorden, omdat daar hun eigen taal gesproken werd en omdat gebruiken en gewoonten meer aanleunden bij de hunne.

De steden van het noorden hadden behoefte aan de meer bekwame vaklui uit het zuiden. Vooral wevers waren zeer gevraagd.

De noordelijke Nederlanden op weg naar hun onafhankelijkheid misten een
gedegen handelskennis, ondernemingsdurf en kapitaal. Deze tekorten werden  voor een belangrijk deel aangevuld door de landgenoten uit het Zuiden.

Amsterdam – Nieuw Antwerpen

In 1566 telde Antwerpen 100.000 inwoners en Amsterdam slechts 30.000. Iets meer dan twintig jaar later was het inwonertal van Antwerpen gezakt naar 45.000. En dat van Amsterdam was gestegen in 1622 naar 104.000. In hetzelfde jaar was een derde van alle inwoners afkomstig uit het zuiden.

Textielstad Leiden

Het Spaanse beleg van 1573-1579 had in Leiden een enorme schade aangericht. Voor de heropbouw en heropleving werden in 1577 Vlaamse textielwerkers uit Engeland aangetrokken. Die uit Brugge waren bekend om hun fusteindproductie, uit Rijsel de cangeantenproductie en uit Duffel de vervaardigers van dekens. In 1582 kwam uit Hondschoote de saai-industrie en die van de nieuwe draperie. Dit stadje was grondig geplunderd en vernietigd. De overstap van de zware wol naar linnen en katoen werd door de komst van deze vakbekwame werkers mogelijk gemaakt. De productie steeg van 1000 stuks in 1582 naar 150.000 stuks in 1661.

Ook hier steeg het inwoneraantal in enkele jaren van 12.000 naar 70.000.
Naar Leiden kwamen ook, Plantin (Plantijn) als drukker, Dodoens en Lipsius als universiteits- medewerkers. De Leidse firma Elsevier kwam oorspronkelijk uit Leuven waar men gevestigd was in een pand met als uithangbord "’t Helse Vier", vandaar de naam.

Bierstad Haarlem

Tussen Antwerpen en Haarlem bestonden reeds lang relaties.

De wereldberoemde boekdrukker Christoffel Plantijn

Bier werd uit Haarlem aangevoerd per schip. In 1573 werd Haarlem door de Spaanse legers veroverd en geplunderd. Na de val van Menen in 1578 kwam van daaruit een grootscheepse volksverhuizing stand. Voor die datum draaiden in Menen nog 700 weefgetouwen. In 1597 waren er slechts 53 overgebleven. Ook inwoners van Kortrijk en Kamerijk brachten door hun deskundigheid de textiel nijverheid in Haarlem op een hoger niveau. Van de ongeveer 14.000 inwoners in 1570 steeg de bevolking naar 39.000 in 1622. Meer dan de helft van de leden van de Nederlands Hervormde Kerk was afkomstig uit Brabant of Vlaanderen.

Zeeland

In Zeeland begon de opstand der Watergeuzen. Zij veroverden in 1572 de haven van Vlissingen. In deze stad kwam in 1584 de eerste Waalse kerkgemeente tot stand met vluchtelingen uit Doornik. Ook Middelburg werd ingenomen. Na de val van Antwerpen ontwikkelde Middelburg zich tot een belangrijke handelsstad. Zij had na die val schepen naar Antwerpen gestuurd om vluchtelingen op te halen. Haar inwoneraantal verdrievoudigde.

Veere, stapelplaats van Schotse wol, trok oorspronkelijk mensen uit Mechelen aan maar later vooral uit Oostende. Ook Zierikzee, Goes ontvingen veel vluchtelingen.

Deelname van Brabanders en Vlamingen aan de V.O.C.

De Vereenigde Oostindische Compagnie  was de eerste naamloze vennootschap en de grootste multinational van de 17^e eeuw. Ze startte met een kapitaal van 1.500.000 gulden. Daarvan was de Zuid-Nederlandse inbreng 926.460 gulden.

Heel wat van de bewindvoerders en gouverneurs van de VOC waren Zuid-Nederlanders. Jacob Lemaire, zoon van een Antwerpenaar, ontdekte de straat Lemaire.

Brabanders zorgden door hun superioriteitsgevoel in Amsterdam voor controverses. Vlamingen, die in groter aantal neergestreken waren in Leiden en Haarlem, waren meer bescheiden dan de Antwerpenaars.
Bredero laat de Spaanse Brabander Jerolimo over het taalgebruik van de Hollanders het volgende zeggen: " Een ding jammert mij, dat gij zo bot Hollants sprect. O, de brabantsche taal die is heerlijck modest en vol perfeccy, so vriendelijke, so galjart en so vol correccy, want die ons verstaat, verstaat alle talen."

De bijbel: de wortel van het Nederlands

Net zoals de bijbelvertaling van Maarten Luther van bijzonder belang is geweest voor de ontwikkeling van de Duitse taal, is ook de Statenbijbel van onschatbare betekenis geweest voor de eenheid van de Nederlandse standaardtaal.

Bij de vertaling uit het Grieks en Hebreeuws werd er gestreefd naar een in alle Nederlandse gewesten verstaanbare taal. Vier jaar voor zijn dood werd de vertaling toegewezen aan Marnix van Sint Aldegonde. Hij kon alleen het eerste boek Genesis voltooien. De Dordtse synode benoemde een team van bekwame vertalers.

Heel wat vooraanstaande Vlaamse en Brabantse geleerden hebben aan deze onderneming deelgenomen.

Bibliografie – gelezen boeken: