|
Ek het 'n boek oor Zwarte Piet geskryf (klik hier
vir meer inligting). Ek het dit geskryf omdat ek my vervies vir die huidige oppervlakkige, rasbehepte en met
slawerny
gepreokkupeerde
debat oor hierdie Nederlandse mitiese kindergunsteling. Want dit gebeur nou elke elke jaar dat 'n klompie mense
kapsie maak teen die Zwarte Piet-gebruik gedurende die Nederlandse Sinterklaasfees. Die daardeur ontketende debat
word dan gewoonlik met
emosies eerder as met feite gevoer. Maar ek het die boek veral geskryf omdat ek weet weet dat 'n blik in die
Nederlandse folklore 'n heeltemal ander
beeld van Zwarte Piet skets.
In 2013 het dié debat baie vroeg begin en dit reik selfs tot ver buite die Nederlandse en Belgiese
landsgrense. Reeds op 4
Oktober het 21 persone by die Amsterdamse munisipaliteit beswaar ingedien teen die teenwoordigheid van Zwarte
Piet gedurende Sinterklaas se feestelike nasionale
intog op 16 November 2013. Daarby het op 19 Oktober bekend geword dat die Verenigde Nasies na aanleiding van
klagtes 'n ondersoek gaan instel na die vraag of die ou,
Nederlandse,
folkloristiese Zwarte Piet rassisties is (hier is 'n afskrif van die brief aan die
Nederlandse regering). Selfs die Nederlandse premier
Rutte het verklaar dat Zwarte Piet nou maar swart is, soos sy naam laat vermoed.
Zwarte
Piet was skielik wêreldnuus.
Wat gaan aan, in Nederland? Is die Nederlanders moeg vir hulle tradisies? En wie is Zwarte Piet nou eintlik?
"Rassisties"
Zwarte Piet - Père Fouettard in die Franstalige gedeelte van België - is die helper van die Nederlandse
en Belgiese Sinterklaas, wat 'n biskop is. Hy deel geskenkies vir die
kinders uit,
en hy dra sewentiende-eeuse glansklere met 'n ewe-eens outydse meulsteenkraag en 'n volstruisveer in sy hoed.
Kinders is mal oor hom. Maar daar is 'n probleem: sy
gesig is pikswart, hy het rooi lipstiffielippe, swart krulhaar, goue oorringe in, en om dinge nog erger te
maak: sy baas is 'n statige, wit, wys heilige in 'n rooi
biskopsgewaad aangetrek, getooi met 'n rooi myter en hy het 'n pragtige, golwende wit baard en wit hare wat tot
op sy skouers hang.
"Dis rassisties!", skree veral swart Nederlanders en swart immigrante met oor-oor-oorgrootouers wat dikwels slawe
was. Volgens hulle word Zwarte Piet ten opsigte van
Sinterklaas uitgebeeld as 'n prototipiese, dom neger. Sy rooi lippe, oorringe en dikwels vermaaklike gedrag
bevestig glo rassistiese vooroordele. Party mense wat
Zwarte Piet speel, gee hom selfs 'n Surinaamse of Antilliaanse aksent. Sommige kritici beweer dat Zwarte Piet
hulle aan Blackface herinner. Blackface?
Blackface was lank gelede 'n deur blankes opgevoerde karikatuur van 'n neger wat in die Amerikaanse
Suide gevind kon word op verhoë waar slegs blankes
toegelaat was. 'Zwarte Piet kom regstreeks uit die era van slawerny en nou is die tyd om hierdie aaklige,
lewende herinnering daaraan af te skaf', roep hulle.
Miljoene argelose Nederlanders en Belge - wat al vir generasies met Zwarte Piet grootgeword het en van wie
derduisende mans en vrouens Zwarte Piet speel -
word nou vertel dat hulle al die tyd rassisme in die hand gewerk het. Die debat raak elke jaar al hoe feller.
In 2011 was 'n paar swart mans hardhandig aangekeer
omdat hulle by die feestelike Sinterklaas-intog in Dordrecht betoog het teen Zwarte Piet. 'Hoe kan hulle
tog so'n onskuldige kinderfees verbrou?', het die
meeste mense gewonder. Zwarte Piet is mos slegs swart omdat hy deur die skoorsteen geskenkies kom bring het,
werp hulle teë. Dit is wat ouers vir hul kinders
antwoord op die vraag "Waarom is Zwarte Piet swart?"
John Helsloot en Andrée van Es
'n Aktivistiese volkskundige, John Helsloot, het in 2011 en 2012 beweer dat Zwarte Piet 'n onlangse en in
essensie
rassistiese verskynsel is. Helsloot het immers
'n negentiende-eeuse Amsterdamse bron gevind vir die vroegste vermelding van een kroesharige neger aan
Sinterklaas se sy. In die negentiende eeu was 'n
swart bediende soms 'n statussimbool vir ryk Amsterdamse koopliede. Zwarte Piet se swart gesig het dus niks
met 'n skoorsteen te make
nie. Helsloot stel voor om Piet se gesig voortaan
te besmeer met slegs 'n paar roetstrepe op die wit onderlaag. Vervolgens beweer (herhaal?) die Amsterdamse
ver-linkse
landdros Andrée van Es in 2012 dat Piet iets van onlangs
is, rassisties is en sal moet verdwyn. Ook sy stel 'een paar roetvegen' op die gesig voor. En nou bemoei
die VN
hom daarmee en begin Amsterdam swig voor die kritiek.
Laat ek gou die kritiek saamvat: Zwarte Piet is slegs negentiende-eeus, hy is 'n negentiende-eeuse swart
slaaf, Sinterklaas is sy baas en Zwarte Piet beantwoord
aan blanke vooroordele t.a.v swartes.
Wat sê die volkskundige bronne?
Ek lees graag boeke oor volkskunde en dit was vir my altyd duidelik dat Zwarte Piet nie rassisties of 'n
onlangse verskynsel is nie. Vir my boek Zwarte Piet: discriminerend of
fascinerend? het ek literatuurnavorsing gedoen en bronne geraadpleeg wat Sinterklaas noem (o.a.
Schrijnen [1915], Schwabe [1969], De Benoist [1996], Van der Ven, Van de Graft [1978], Grolman [1931] en
Farwerck [1970]) beskryf talle plekke in Wes- en
Middel-Europa waar donker en swart gegrimeerde figure aan die sy van verskeie Sinterklaastipes te vinde is.
Hulle is sinterklaasmetgeselle wat soms lyk soos 'n
duiwel of, in Duitsland, soos 'n geheimsinnige, duistere man met 'n donker baard wat 'n bruin, middeleeuse
goiingpak
aanhet. Weer ander swart gegrimeerde figure dra dierhuide,
horings en kettings. Soms het die Sinterklaas versmelt met hierdie wilde paaiboelies of ontbreek hy sommer.
Deesdae is die verskyningsvorme van Sinterklaas en Zwarte Piet in Nederland en België nogal eenvormig: die
biskop met swart metgeselle is tans die amptelike
vorm. Nietemin word hierdie volksgebruik in die sogehete nikolaasmaskerades gekategoriseer. Vroeër was daar
allerhande soorte nikolaasmaskerades te vinde in
Nederland en België. Daar was Zwarte Sinterklazen in die Veluwe-gebied, daar was 'n Sinterklaoskerl in
wieve-goed ('n onherkenbare fopdosserfiguur) in die ooste van
Nederland en op die Wadde-eilande vind ons nog steeds Klozems en Sundrums, wat soms swart gesigte
het. In Friesland was daar nog onlangs 'n
Sintrom in 'n wit laken met 'n swart Pieter. Volgens die bronne het swart gegrimeerde Sunderklaze
die
sestiende-, sewentiende- en negentiende-eeuse
Amsterdamse woonbuurte geterroriseer, op soek na stout kinders.
Hulle noem dat die donker-gebaarde en dikwels swart-gegrimeerde Sinterklaasmetgesel in
Duitsland Knecht Ruprecht genoem word. In die
Franse Elsas is hy Hans Trapp, in Luxemburg word hy Houseker genoem, in Switserland is hy
heeltemal pikswart en word
'n Switserse Schmutzli;
Knecht Ruprecht se Helvetiese boetie
| |
hy Schmutzli genoem.
Schmutzli praat simpel, net soos Zwarte Piet eertyds. Hy dra nes Zwarte Piet en Knecht Ruprecht 'n goiingsak
en 'n
roede: 'n bossie takke waarmee hy kinders (in teorie) kan piets. In Oostenryk is Krampus en
Percht nie altyd swart nie, dra hulle mande en jaag hulle met hul duiwelse voorkomste jongmense op.
Elders het ook Sint-Maarten (11 November) swart
metgeselle, en op ander plekke jaag gemaskerde jong mans met roedes ander jongmense (veral meisies) op, om
hulle pietsend vrugbaarheid te bring. By weer ander
wintergebruike, sonder Sinterklaas, klap gemaskerde jong mans met swepe terwyl hulle oor akkers stap; hulle
bring so volgens die tradisie vrugbaarheid teweeg.
Indien al hierdie volksgebruike n gemeenskaplike oorsprong het, en volkskundiges dink dit is oorduidelik die
geval, is dit baie waarskynlik dat die oorspronklike
Sinterklaasmetgeselle nie negroïed, soos die
Nederlandse Afro-Piet, gelyk het nie. Zwarte Piet het wel baie gemeen met hierdie Europese argetipes. Hulle
dra dikwels 'n roede;
hulle is dikwels swart of donker gegrimeer; net soos
Sinterklaas ry hulle dikwels op 'n skimmelperd; hulle dra 'n sak;
Die Duitse Sankt Nikolaus und
Knecht Ruprecht.
Hulle is dieselfde figure as Kleeschen
an Houseker en le Saint Nicolas et Père Fouettard.
Die donkergeklede kneg dra 'n
swart baard, 'n sak en 'n
roede | |
hulle gooi vrugte en neute (in Nederland soetgoed en pepernoten - klein gekruide
koekballetjies); hulle bring geskenke of maak vir die jongspan bang.
Volgens die bronne dui hierdie gebruike op 'n heidense besinksel. Die volksgeloof sê dat Sinterklaas op sy
skimmelperd oor die dake kan vlieg; Sinterklaas is
'n statige figuur; het 'n lang, wit baard; Sinterklaas en Piet kom snags deur die skoorsteen by die mense kuier;
by die kaggel los die mense voer vir die
skimmelperd gedurende sy nagtelike besoek. En Piet maak geraas, klop op die deure, en veral vroeër het hy stout
kinders met die roede gepiets en het hy almal
bang gemaak met kwajongstreke. Sinterklaas en Zwarte Piet is oorblyfsels van die ou, voorchristelike, Germaanse
Wodanreligie. Lank gelede was neute en die roede vrugbaarheidsimbole.
En groepies manne het Wodan en sy Wilde Leër dikwels nageboots om hulle te nooi om nader tot hulle te kom. Die
Wilde Leër het uit gesneuwelde stryders bestaan, wat swart gesigte
gehad het omdat hulle van die Onderwêreld afkomstig was. Met Wodan se seënings kon die manne vrugbaarheid en
voorspoed oor hulle gemeenskap afroep. Sinterklaas
is Wodan en die swart Piete is gesneuwelde Onderwêreldkrygers - of nabootsinge daarvan. Die Kerk het in die
Middeleeue geprobeer om die heilige Nikolaas (en elders
Sint-Maarten) op die plek van Wodan as aanvoerder van die hemelse Wilde Leër te plaas. Die skimmelperd kon
egter nie weggewerk word nie.
Net soos Sinterklaas het Wodan op
sy skimmelperd oor die dakke gevlieg; Wodan was statig; het 'n lang, wit baard gehad; die skoorsteen was die
huis se verbinding met die ander wêreld en Wodan en sy
gesneuweldes kon so snags by die mense kos en (hooi)offers kom kry. Die heidense nabootsers het ook kos en
offers
gekry en geraas gemaak, goed gesteel, het jongmense
ontvoer om hulle by hul groep in te wy, en hulle het jongmense gestraf of vrugbaarheid gebring.
Zwarte Piet is baie ouer as die slawerny-era
Die Wilde-Leër-nabootsers se gesigte was ook meestal swart. Uit hierdie gebruik het Sinterklaas en Zwarte Piet
voortgekom. Is die swart Piete dus negentiende-eeus?
Onder andere. Hulle is ook veertiende-eeus, tiende-eeus, vyfde-eeus
... So wat van die kritiek dat Zwarte Piet 'n
negentiende-eeuse slaaf van Afrika is? Wel, dis bog. Dit
sê meer van hulle wat dit beweer, as van die geskiedenis. Ons het mos gesien dat die hiërargiese
verhouding van die sinterklaas ten opsigte van die swarte metgesel glad nie veroorsaak is deur rassisme of wit
baasskap nie. Dit wys op
vergelykbare volksgebruike elders in Europa, en dit herinner ons aan die geskiedenis van die
Wilde Jag waarin die sinterklaasmetgeselle almal op hul heeltemal eie wyses swart gekleur is.
Hierdie kritiek is eintlik baie modern. Maar die Afrika-voorkoms van die huidige Zwarte Piet is ook modern.
Dit is so dat hy eers vanaf die negentiende eeu in Amsterdam
hierdie tropiese uiterlik gekry het. Hierdie nuwe, buitenste Afro-voorkoms was egter slegs te wyte aan die
onvermoë van die destydse mense om
sin te maak van hierdie swart skim uit die heidense
verlede. Dus het hulle gekyk na die prototipe van 'n Moor - 'n tipe swartman, wat in sewentiende-eeuse klere
op baie plekke afgebeeld was in boeke en op winkels.
Rasbehepte kritiek
Die kritiek op Piet is weliswaar modern, maar die argumente teen Zwarte Piet is ook eng, oppervlakkig, rasbehep
en getuig van postkoloniale frustrasies.
Dit wys 'n baie beperkte
kennis van die geskiedenis. Inderdaad, Zwarte Piet is nie swart van die skoorsteen nie. Maar dit is ewemin
so dat
sy ondergeskiktheid aan
Sinterklaas op rassisme gebaseer is. Slegs swart roetstrepe op Zwarte Piet se gesig - soos hierbo deur aktiviste
voorgestel - is 'n slegte oplossing vir
hierdie na bewering rassistiese volksgebruik; die
Zwarte-Pietspelers sou herkenbaar wees en die hele, eeue-oue Nikolaasmaskerade sou so opgedoek word. Ek wonder
regtig waarom 'n volkskundige soos John Helsloot
súlke radikale voorstelle gedoen het. Sy voorstelle kry, helaas, baie navolging by die meningsvormers.
Die meeste kritici wil nie dat Piet sommer verdwyn nie. Sonder Piet aan sy sy sou Sinterklaas - 'n te ernstige,
effens
naïewe biskop - immers verlore wees. En kinders sou
hul gunstelingfiguur verloor. Sedert die Sestigs slaan hy hulle in elk geval nie meer met die roede nie.
Hy lyk glad nie meer soos daardie onderdanige neger - laat staan nog daardie slaaf! - wat sy teenstanders in
hom wil sien nie.
Miskien sou die reklameagentskappe Zwarte Piet met minder (oordrewe) negroïede uiterlikhede
moes afbeeld
(minder opvallende lippe, geen kroes- maar krulhare), en Zwarte Piet-spelers kan daarvoor kies om hom
nie 'n Surinaams-Antilliaanse aksent te gee nie. Maar Zwarte Piet moet wel swart bly! Sonder 'n
swart Zwarte
Piet sou ons breek met 'n tradisie van baie, baie eeue. Kom ons hoop dat ons hierdie ou fees kan vrywaar van moderne,
multikulturele frustrasies en dit aan ons kinders
kan oordra.
Geraadpleegde boeke:
Benoist, Alain de (1996). Les Traditions d'Europe, Nouvelle édition
révisée et
augmentée. Arpajon: Éditions du Labyrinthe
Farwerck, F.E. (1970). Noordeuropese mysteriën en hun sporen tot heden. Deventer: Ankh-Hermes
Graft, C. Catharina van de & Haan, Tj. W. R. de (1978). Nederlandse volksgebruiken bij hoogtijdagen. Utrecht: Prisma-boeken
Grolman, H.C.A. (1931). Nederlandsche Volksgebruiken.
Kalenderfeesten, naar oorsprong
en beteekenis. Zutphen: W.J. Thieme & cie
Schrijnen, Jos. (1915). Nederlandsche Volkskunde, eerste deel.
Zutphen: W.J. Thieme &
cie
Schwabe, Erich (1969). Schweizer Volksbräuche. Zürich: Silva Verlag
Ven, D.J. van der (jaartal onbekend). Ons eigen Volk in het
Feestelijk Jaar. Kampen:
J.H. Kok n.v.
Geraadpleegde webwerwe
Helsloot, J. (2006) De oudst bekende naam van Zwarte Piet:
Pieter-mê-knecht (1850). Geraadpleeg op 1 december 2010.
http://www.meertens.knaw.nl/
cms/nl/nieuwsbriefteksten/nieuwsbriefuitgelicht/
143677-de-oudst-bekende-naam-van-zwarte-piet-pieter-me-knecht-1850
http://lb.wikipedia.org/wiki/Kleeschen
Kontak en bestellingsinligting
Die outeur, Marcel Bas, het onlangs 'n boek oor hierdie materie geskryf: Zwarte Piet: discriminerend of fascinerend?.
Dit is uitgegee deur die Nederlandse
Uitgeverij
Aspekt. Vir navrae en bestellingsinligting skryf gerus na zwartepietboek@gmail.com
20 oktober 2013
|
