"Zwarte Piet: Discriminerend of Fascinerend?"

De titel van dit boek alleen al zegt voldoende over de inhoud en werd eigenlijk op een cruciaal moment uitgebracht (rond september 2013). Toen was het immers dat de Jamaïcaanse voorzitster van een mensenrechtenwerkgroep van de Verenigde Naties de vinger op de wonde legde en erop wees dat er aan het “racistische” kantje van de Sint-en-Piet-traditie in de Lage Landen hoogstnodig iets moest gedaan worden!


Meer diepgang

Op een erg gedegen manier schetst Hagenaar Marcel Bas het voor en tegen en doet dit vanuit een erg veelzijdige interessesfeer. Marcel studeerde immers Taalwetenschappen en deinst ook niet terug voor geschiedenis en botanie terwijl hij zich specifiek toelegt op de Afrikaanse taal in Zuid-Afrika. Hij maakte in de afgelopen

Voorplat van het boek

decennia talrijke artikelen en essays voor cultureel-maatschappelijke tijdschriften en is eigenlijk verbaasd over de sterke commotie die dit onderwerp overal veroorzaakte.

Volgens de schrijver van dit zonder meer imponerend boekje is er eigenlijk vooral een waan-vertoning bezig van mensen die altijd maar weer het louter racistische verhaal ophangen, veelal omdat ze er louter eigenbelang bij hebben. In zijn ogen zijn het veelal mensen die enkel erkenning nastreven voor het leed dat hun voorouders tijdens de slavernij werd aangedaan. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat hij eerste enige diepgang in deze discussie wou leggen door vooral op de geschiedenis verder te bouwen. Uit alle folklore en geschiedkundige bronnen dringen zich immers enkele constataties op.
In eerste instantie zou de figuur Zwarte Piet pas zijn ontstaan in het midden van de negentiende eeuw en gecreëerd zijn naar het voorbeeld van de toenmalige negerslaven. De hiërarchische verhouding tussen Sinterklaas en Zwarte Piet zou volledig gebaseerd zijn op de racistische, koloniale situatie waarin de blanken de bazen waren van zwarte slaven. De belangrijkste conclusie is dan dat het opvoeren van Sinterklaas en Zwarte Piet bij de sinterklaasviering een slechts 150 jaar jong, racistisch gebruik is.


Terug naar de oorsprong

Marcel Bas verwijst er vervolgens echter op dat er al veel langer een mythische figuur met een zwart gezicht bestond die Sinterklaas begeleidde. De auteur probeert, met andere woorden, aan te tonen dat de discussie rondom de slavernij en de discussie rondom Zwarte Piet totaal verschillend zijn, daar waar je meestal een kleine groep fervente pleitbezorgers in de media aan het werk ziet, hoort of leest die louter het slavernijgebeuren centraal stellen.

Zwarte Piet is oeroud

Er zijn dan ook talrijke bewijzen dat Zwarte Piet een overblijfsel is uit de Germaanse inwijdingsriten. Een overblijfsel uit wat vroeger mannenbonden genoemd werden. Deze mannenbonden aanbaden Wodan en verkleedden zich als de dode zielen van Wodan. In het gevolg van Wodan scheerden die dode zielen door de lucht en waren ook zwart van gezicht. Ze kwamen immers uit de onderwereld en kleedden zich om nader te komen tot de Wodan-figuur. Om die onderwereldfiguren na te bootsen maakten ze hun gezichten met roet zwart omdat in de onderwereld het vuur heerste.

Ook nu zie je bijvoorbeeld in Duitsland groepjes mannen die zich kleden in mos, een ritueel waarvan de betekenis de meeste mensen ontgaat. Je hebt ook heel lang de wildeman gehad die zich ook weer in een huid kleedde en met een knots rondliep. Allemaal rituelen die om wat voor reden dan ook rond de jaarwisseling plaatsvonden. Ook in Hongarije en Zwitserland heb je gelijkaardige tradities en eigenlijk Midwintergroepen van mannenbonden die de kerk gedoogde en elke winter weer het licht dichterbij wilden brengen. Die mannenbonden waren niet alleen militair maar ook religieus belangrijk. Zij dachten immers de winter te kunnen verjagen en vruchtbaarheid te brengen door Wodan te aanbidden en nader tot bij hem te komen. In heel Europa zijn er talloze voorbeelden van van mensen die de vruchtbaarheid willen brengen met roedes met allemaal een masker op. En… Zwarte Piet is daar eigenlijk een ontaard overblijfsel van. De schrijver stelt dan ook onomwonden dat Sinterklaas in die tradities Wodan is. Hij is ervan overtuigd dat Sinterklaas/Sint- Nikolaas/Sint-Nikolaos ook echt bestaan heeft. Hij was een bisschop ten tijde van Constantijn de Grote. En de Sint-Nicolaascultus is dan door de Noormannen overgenomen. Er was een reliek van de heilige in Bari, Italië, die de Noormannen hebben vereerd. De Sint was de patroon van de zeemannen, van kinderen en ongehuwde vrouwen en anderen. En die Noormannen hebben dit gebruik naar de rest van Europa meegebracht, maar dan vooral naar de kustplaatsen, zoals in Nederland en Denemarken.

De kerk heeft dat vervolgens aangegrepen als manier om bij de Germanen Wodan een beetje te vervangen door Sinterklaas. Niet om Wodan af te schaffen, want dat lukte niet. Er bleef maar een man in hun herinnering met een witte baard aan het hoofd van een leger dat door de lucht vloog, op een schimmel met acht poten. Dat paard bleef wel door de lucht suizen, en ja, nu had Sinterklaas een tabberd aan en een mijter. Het bleeft echter een magische figuur. En die zwarte zielen moesten gedemoniseerd worden dus werden die vaak met de Duivel vergeleken. De zwarte pieten waren dan ook duivels. Vandaar de naam “Piet”. Piet betekent duivel. Juist het zwarte is daardoor bewaard gebleven want van een zwarte, griezelige figuur kun je je makkelijker een voorstelling maken omdat de duivel ook in de hel zwartgeblakerd van zwavel en vuur is. Sindsdien is Zwarte Piet meer en meer de negatieve tegenhanger van Sinterklaas geworden in de Middeleeuwen.


In onze dagen

Tegenwoordig is Zwarte Piet de kindervriend die in het gevolg van Sinterklaas komt. Inderdaad, vroeger had hij de roe. Die had hij om kinderen te straffen. Maar eerder was Zwarte Piet er om vruchtbaarheid in de jongeren te slaan met de roede. Ondanks alles heeft die roede zich doorheen alles weten te handhaven. En ook de zak van Zwarte Piet was een dreigmiddel. Daar kan je echter enkel wat over zeggen door te kijken naar andere bronnen. Je hebt in Duitsland bijvoorbeeld knecht Ruprecht. Die heeft ook een zak vol met noten en vruchten. En elders heb je Krampus die kinderen in een mand gooit.

Verder onderstreept Marcel Bas dat er opvallend veel parallellen bestaan tussen Wodan en Sinterklaas maar dat wordt helemaal duidelijk als je het boekje in al zijn waardevolle details doorneemt. Feit staat voorop dat de Sinterklaas-traditie één van de rijkste, oudste en meest levende Germaanse gebruiken is die de Lage Landen nog rijk is!


En ten slotte

In zijn slotsom attendeert de schrijver nogmaals op het fenomeen dat louter emoties de hoofdrol spelen in deze discussie en niet zozeer concrete feiten worden aangehaald. Daarbij voegt hij zijn vermoeden dat de felheid van de Zwarte Piet-discussie nog zal toenemen. Toch vindt hij het al te makkelijk bestaande tradities af te breken en nodigt hij de kritikasters uit om creatief en eensgezind alternatieven voor tradities aan te dragen.

De belangrijkste troef houdt hij echter voor de laatste paragraaf van zijn meer dan lezenswaard boekje. Met plezier geven wij die dan ook volledig weer.
“Sinterklaas en Zwarte Piet zijn echter nog springlevend – en terecht. Men kan onbeschaamd genieten van dit unieke stuk typisch Nederlands uitgebeeld Europees erfgoed. Sinterklaas en Zwarte Piet zijn gewoon interessant, speels, spannend. En ze vervullen ons met onschuldig kindervermaak. Kinderen vinden Zwarte Piet zelfs meestal leuker dan Sinterklaas. Zoals de pieten nu door de publieke omroep in met name het Sinterklaasjournaal opgevoerd worden – mondig, zwart geschminkt en met een normaal accent – is prima. Sinterklaas zou hopeloos verloren zijn zonder zijn schrandere pieten. Jammer dat de roe er niet meer is, maar Sint, Piet en onze kinderen dienen te worden gevrijwaard van moderne complexen. De boodschap van Sinterklaas en Zwarte Piet is veel eeuwiger en krachtiger dan die van het modieus zout op de slakken leggen uit een of ander postkoloniaal Europees schuldgevoel. Laat ons deze werkelijk oeroude traditie houden voor wat ze is en haar in al haar onbeholpen onschuld doorgeven aan onze kinderen.”

Hoeft daar nog enig commentaar bij geleverd te worden????

Marc Naudts

Deze recensie is verschenen in jg. 25 nr. 3 (juli - sept. 2014) van het blad Tijdingen van het Sint-Nicolaasgenootschap; het driemaandelijks tijdschrift van het Sint-Nicolaasgenootschap Vlaanderen en het Sint-Nicolaasgenootschap Nederland.

De webstek van de Vlaamse evenknie is te bezoeken op www.sngvlaanderen.org.