In tijden van innig contact met een andere taal doorspekken sprekers vaak hun eigen taal met woorden uit de andere taal. Dit heet codewisseling: er wordt binnen een gesprek tussen codes (talen) gewisseld.

In het Afrikaans gebeurt dit door woorden of hele zinnen in te voegen:

type 1 – invoeging van woorden ‘Daai plane gaan nie nou vlieg nie’ (i.p.v. vliegtuig); type 2 – afwisseling van zinnen ‘As ek Mozart se 41^ste simfonie hoor, I go into ecstacy’ (i.p.v. dan raak ek in vervoering); type 3 – invoeging van grammaticaal niet met elkaar verbonden losse woorden en woordreeksen ‘You can’t sommer go and gooi die vleis op die kole nie, because die fire is too hot’ (i.p.v. jy kan nie, gaan en, omdat, vuur is te warm).

Type 1 kan men aantreffen in situaties waar taalcontact niet intens hoeft te zijn, type 2 in situaties waar taalcontact intenser is maar waar men gewend is de talen te scheiden, en type 3 komt voor bij zeer intens taalcontact waar het Afrikaans steeds meer op het Engels is gaan lijken, waar taalscheiding niet meer plaatsvindt, en/of waar het Engels zeer dominant geworden is.


Verlies van betekenis en keuze

Afrikaanse taalstrijders en onderwijzers hebben altijd gewaarschuwd voor codewisseling omdat zij vinden dat het de integriteit van het Afrikaans aantast. Sommige taalstrijders beweren dat codewisseling zelfs tot een algehele overschakeling naar het Engels (taalverschuiving) kan leiden. De meeste taalkundigen beweren echter dat codewisseling een functie heeft en dus vrijelijk en bewust geschiedt; door Engelse woorden te gebruiken willen sprekers informeel klinken en groepssolidariteit uitdrukken. Zo kiest iemand voor ‘Kom ons gooi ’n dop in die bar around the corner’ omdat dit vrijer en vriendelijker klinkt dan ‘Kom ons vat ’n dop in die kroeg om die hoek’.

Het klopt dat sprekers pragmatische redenen hebben voor codewisseling. Maar gevallen uit de vakliteratuur hebben aangetoond dat codewisseling in innig tweetalige omgevingen op den duur haar functie als vrijelijk gekozen en betekenisvolle variant verliest. (De taalvermenging geschiedt in dit taalcontactstadium vaak volgens type 3.) Dit krijgt een extra dimensie als de eigen taal enkel nog in informele situaties gebruikt wordt; het Engels heeft dan namelijk de formelere taaldomeinen overgenomen terwijl het Afrikaans (inmiddels sterk vermengd) enkel nog onder vrienden en familie gebruikt wordt. Hier heeft codewisseling dus zijn pragmatische functie verloren, geldt ze niet meer als een betekenisvolle variant en krijgen we, door voortduring en bijvoorbeeld na doorgifte aan een volgende generatie, te maken met een taal op zich. Codewisseling wordt dan geen vrije keuze meer: Engelse woorden hebben zich voorgoed ten koste van Afrikaanse woorden in het Afrikaans genesteld en het is onmogelijk het proces terug te draaien. In Zuid-Afrika treft men gevallen van ‘onvrije’ codewisseling aan onder verstedelijkte zwarte talen en bij niet-blanke en laagopgeleide Afrikaanstaligen.


Fossilisatie: een waarschuwing voor het Afrikaans

Na verloop van tijd raken in ‘onvrije’, intense codewisseling de vele leenwoorden nog verder ingeburgerd. Deze acceptatie van ‘leenwoorden’ noopt sprekers tot het ontwikkelen van nieuwe regels en wetmatigheden, hetgeen tot fossilisering van de gemengde variant leidt en een mengtaal met eigen sprekers voortbrengt. De mengtaal wordt zo de eerste taal van een gemeenschap. Er zijn veel betrekkelijk recente mengtalen beschreven, zoals in Canada (Michif), Afrika (Ma’á) en heel recent in Australië (Gurindji Kriol). Deze talen zijn gevormd uit gefossiliseerde codewisseling; in het Australische geval is dit fossiliseringsproces daadwerkelijk op de voet gevolgd.

In gevallen waarbij de mengtaal overschaduwd wordt door de dominante – vaak niet-vermengde – donortaal komt het voor dat de mengvorm ook niet langer in de informele domeinen aangewend wordt omdat sprekers maar liever voor de dominante taal hebben gekozen. Zij beschouwen tweetaligheid als een hindernis naar onderwijs- en carrièrekansen. Soms schakelt men helemaal over op de dominante taal omdat zij de vermengde huis-tuin-en-keukentaal waardeloos vinden. Dit gebeurt hier en daar met gemeenschappen in Mexico die Nahuatl (of wat ervan over is) spreken. Dit Nahuatl is zo zeer met het Spaans vermengd geraakt dat respondenten aangeven dat een herstel van Nahuatl hun taalgebruik zou ‘verpesten’, maar dat zij aan de andere kant vinden dat hun Nahuatl, nu een mengsel, het niet meer waard is te bewaren. Dus kiest men voor het Spaans.

Codewisseling heeft hier de moedertaal dus onherstelbaar gecompromitteerd en sprekers geven haar maar liever dat laatste zetje naar de vergetelheid. Ook in Zuid-Afrika raakt het Afrikaans steeds vaker vermengd en verliest het allerlei domeinen – inclusief het onderwijs – terwijl het tot huis-tuin-en-keukentaal verwordt (laag prestige) omdat het Engels overal wint. Bij voortduring kan, zoals de taalpuristen beweren, ook in het Afrikaans de codewisseling verder leiden tot een taalverschuiving naar het Engels. Afrikaanstaligen zijn dus geboden, nu het nog kan, taalvermenging met het Engels tot een minimum te beperken.


Dissertatie

Bovenstaande en andere vondsten uit de literatuur over taalvermenging, vergeleken met de Zuid-Afrikaanse situatie, zijn te vinden in de volgende dissertatie: Marcel Bas: Code-switching in the Afrikaans speech community - Can Afrikaans-English code-switching lead to a language shift to English? (PDF).

De Roepstem.

Dej, Roemenië, 20 juni 2019.