Onderstaande agtergrondinligting oor persone en plekname het ek meestal ontleen aan twee boeke: Ensiklopedie van Suidelike Afrika deur Eric Rosenthal (1967) en Die Boere-Oorlog deur Thomas Pakenham (1979, 1999).

De la Reystraat

Die eerste straatnaambordjie is van De la Reystraat, vernoem na die beroemde generaal Koos de la Rey. Honderd jaar later was De la Rey 'n groot inspirasie vir baie Afrikaners, want dit was in 2006 toe Bok van Blerk met sy liedjie De la Rey jong Afrikaners weer trots gemaak op hul identiteit en die - in die huidige skoolkurrikulum slegs in sewe sinne beskrewe - geskiedenis van die Anglo-Boere-oorlog.

Generaal Jacobus Hercules de la Rey was in 1847 naby Winburg, in die Oranje Vrystaat, gebore as seun van 'n Voortrekker. Hy trek saam met sy ouers na Transvaal en vestig hom naby Lichtenburg. Hy dien as veldkornet in die Slag van Amajuba en word bevorder tot kommandant. Van 1893 af was hy Volksraadslid vir Lichtenburg, maar tree die eerste keer op die voorgrond met sy aandeel aan die gevangeneming van die Jameson-invallers. In die Tweede Vryheidsoorlog verwerf hy internasionale roem met 'n reeks briljante oorwinnings, veral by Graspan en Tweeriviere. In Maart 1902 neem hy lord Methuen op Tweebosch gevange. Na die Vrede van Vereeniging was generaal Delarey, nou 'n nasionale figuur, lid van die afvaardiging na Europa om geld in te samel vir die slagoffers van die oorlog. Hy neem in 1908-09 deel aan die Nasionale Konvensie en word aangestel as Senator in die eerste Unie-parlement. Hy steun generaal Hertzog en was een van die aanvoerders van die Nasionaliste-beweging. Hy was glo ook begerig om die twee Boere-republieke in ere te herstel. Hy het glo simpatiek gestaan teenoor die Rebellie van 1914, maar dit is nooit bewys nie.

De la Reystraat in Leiden. Generaal De la Rey word op die bordjie soos volg omskryf: "Jacobus H. de la Rey, 1847-1914, Boerenleider in Zuid-Afrika". (Foto: Marcel Bas)

Hy is op 15 September 1914 per ongeluk doodgeskiet deur 'n polisieman wat in 'n kordon diens gedoen het om die Foster-bende te vang, toe sy motor, waarin generaal C.F. Beyers ook was, nie stilgehou het toe dit in Johannesburg voorgekeer is nie (Rosenthal: 109).

Die navorser Thomas Pakenham (1999) omskryf hom nader: "Tussen al die Boereleiers van die tydperk, met uitsondering van President Steyn, staan De la Rey uit as moreel die kragtigste en ontoegeeflikste. Dit is hy wat in sy suiwerste vorm die felle vlam van Afrikaner-nasionalisme aan die brand sou hou. Kleinseun van 'n Hollandse immigrant, het hy en sy familie hulle op Lichtenburg in die droeë, leë vlaktes van Wes-Transvaal gevestig. Vir baie mense lyk dit asof De la Rey die beste kant van die Boere-aard verteenwoordig. Oom Koos, soos die mense hom noem, is diep godsdienstig; 'n klein sakbybeltjie is selde uit sy hand. Sy voorkoms is indrukwekkend. Die lang, netjies geknipte bruin baard, die hawiksneus en hoë voorkop, diep gloeiende oë, al hierdie dinge gee hom reeds op 52 'n patriargale voorkoms. En hy is 'n man van gedugte stiltes. Wanneer hy wel in die Volksraad opgestaan het om te praat, het die mense onthou wat hy gesê het. En niks wat hy gesê het, sal beter onthou word as die toespraak waarin hy Kruger se oorlogsbeleid veroordeel het nie." (Pakenham: 201-2)

De la Rey was mos een van die mense wat tot die laaste oomblik geglo het dat 'n oorlog vermy kon word.

Toevalligerwys is ek (Marcel Bas) op 8 September 1970 gebore in De la Reyweg 297, wat in die Transvaalbuurt in Den Haag geleë is. Den Haag se Afrikanerwoonbuurt is baie groter as Leiden s'n, en ek beplan om ook daar eendag die straatnaambordjies en ander openbare naamsvermeldings vir u af te neem.

De Wetstraat

De Wetstraat is 'n klein straat met 'n ou kroegie - Het Brandewijntje - en 'n parkeerplek wat aan die treinspoor grens. Dit is vernoem na die beroemde generaal en Bittereinder Christiaan de Wet.

Generaal Christian Rudolf de Wet was 'n krygsman en staatsman. Hy was op 7 Oktober 1854 as die seun van Voortrekkers naby Dewetsdorp in die Vrystaat gebore. As seun veg hy in die Basoeto-oorloë van die jare 1860 en was 'n tyd lank transportryer. Hy trek na Transvaal, sluit aan by die Republikeinse magte in die Eerste Vryheidsoorlog van 1880-81 en veg in die beroemde Slag van Amajuba. Na die sluiting van vrede word hy lid van die Volksraad van sowel die Oranje-Vrystaat as Transvaal. Met die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog was hy die hoof van 'n Vrystaatse kommando, en hy tree gou na vore as 'n gebore leier. Die daaropvolgende veldslae voer hy met die grootste sukses aan sodat sy naam spreekwoordelik word, nie net in Suid-Afrika nie, maar ook oorsee.

De Wetstraat in Leiden: De Wet word op hierdie straatnaambordjie soos volg omskryf: "C.R. de Wet, 1854-1922. Zuid-Afrikaans generaal en politicus" (Foto: Marcel Bas)

By verskeie geleenthede ontsnap hy op wonderbaarlike wyse onder feitlik onmoontlike omstandighede en omsingel deur groot magte. Hy bly in die veld tot die einde van die oorlog en was teenwoordig met die Vrede van Vereeniging. Hy was 'n dag lank waarnemende president van die Oranje-Vrystaat.

In dié hoedanigheid het hy die Verdrag onderteken. Hy het onmiddelik daarna vergesel van ander Boereleiers oorsee vertrek om geld in te samel vir die oorlogslagoffers. Hy tree weer toe tot die politiek en word minister van Landbou vir die Oranjerivier-kolonie onder kroonkoloniebewind. As 'n lid van die Nasionale Konvensie help hy met die opstel van die grondwet van die Unie. Hy kry stry met generaal Botha en word 'n stigter van die Nasionale Party. Met die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog neem hy die bevel oor van 'n gedeelte van die rebelle in die Oranje-Vrystaat, maar na die geveg by Mushroom-vallei word hy gedwing om te vlug en en is uiteindelik in Betsjoeanaland gevange geneem. Hy word verhoor op 'n aanklag van hoogverraad en gevonnis tot ses jaar gevangenisstraf en 'n boete van £2,000. Na ongeveer 'n jaar word hy vrygelaat en gaan woon hy stil op sy plaas, waar hy op 3 Februarie 1922 oorlede is. Hy is begrawe aan die voet van die Konsentrasiekampmonument in Bloemfontein (Rosenthal: 112-3).

Die ondertekening van die Vrede van Vereeniging was 'n baie emosionele gebeure vir De Wet en sy medestryders. In die groot tent in Vereeniging, waar De Wet en ander Boere by mekaar gekom het, het die morele ontberinge van daardie dae almal diep geraak. 'Hoe groot was die emosie,' skryf ds. J.D. Kestell, die Afrikaanssprekende seun van 'n 1820-setlaar en die amptelike verslaggewer van die verrigtinge. 'Die lippe van manne wat nooit voor 'n vyand gebewe het nie, het getril. Ek het trane gesien in die oë wat droog was toe hul dierbaarstes in die graf neergelê is.' Die ontberinge gaan voort. Die lede van die twee regerings (dit is De Wet van die Oranje-Vrystaat en Burgers van Transvaal - MB) word per trein na Pretoria gebring om die doodvonnis - tegnies die "voorwaardes van oorgawe" - van die republieke te onderteken. Dit is nou elfuur op Saterdagaand. Hulle word na Kitchener se hoofkwartier gebring, waar hulle deur Kitchener en Milner ingewag word. Milner lyk nog grys en siek. Burgers teken eerste vir Transvaal, De Wet vir die Vrystaat. Kitchener en Milner teken laaste. Binne vyf minute is alles verby; die republieke is dood en begrawe. Daar is 'n verleë stilte wat deur Kitchener se welmenende 'ons is nou goeie vriende' onderbreek word. Verdwaas gaan Kitchener se nuwe vriende na hul hotels (Pakenham: 592).

Meer inligting oor generaal De Wet kan u hier kry: Generaal De Wet-Herdenking in Nederland (2000).

Bloemfonteinstraat

Dit is interessant dat die munisipaliteit van Leiden op die nuwe straatnaambordjies Bloemfontein omskryf as: "Hoofdstad van Oranje-Vrijstaat". Ons sal die ou naam van hierdie Boererepubliek in hierdie woonbuurt gereëld teëkom. Ook ten tyde van Rosenthal (1969) was Bloemfontein die hoofstad van die Oranje-Vrystaat, en dit was en setel van die Appèlhof van Suid-Afrika. Dit is nog steeds die setel van die Appèlhof, maar die provinsie se naam is deesdae Vrystaat (2014), en die munisipaliteit waartoe Bloemfontein saam met Botshabelo en Thaba'Nchu behoort, se naam is tans Mangaung.

Bloemfonteinstraat in Leiden, met uitsig op die treinstasie van Leiden. In die agtergrond sien ons die Leids Universitair Medisch Centrum, en regs die Level Leiden-skool- en ontspanningsgebou. Onder staan 'n geel-blou trein gereed om na Utrecht te gaan. (Foto: Marcel Bas)

Daar bestaan twyfel oor die oorsprong van die stad Bloemfontein se naam. Sommige deskundiges meen dat dit afgelei is van die naam van ’n plaaslike opperhoof, Jan Bloem, en ander meen dat dit afkomstig is van die feit dat blomme om ’n fontein gegroei het op die plaas van die boer Jan Britz wat hom in 1840 daar gevestig het. Dit is in 1846 as dorp gestig toe majoor Henry Douglas Warden, Resident van die Oranjerivier-Soewereiniteit (voorloper van die Oranje-Vrystaat) die plek gekoop het vir £37 10s. Na die onttrekking van die Britte van die Oranjerivier-Soewereiniteit in 1854 het Bloemfontein die hoofstad van die Oranje-Vrystaat geword. Hoewel dit goed geadministreer is, bly dit ‘n klein dorpie en in 1895 was die hele bevolking net 2,500. Die land is so goed bestuur dat dit bekend gestaan het as die ‘Model-Republiek’. Die enigste natuurlike baken naby Bloemfontein is Naval Hill, wat bo die groot Vrystaatse vlakte uitstyg.

Die dorp het sy belangrykheid te danke aan sy sentrale posisie in Suid-Afrika, wat sy handel en nywerheid gestimuleer het. Die oudste gebou is die oorspronklike Fort, wat reeds in 1848 deur Britse troepe opgerig is as beskerming teen die naturelle. Die Raadzaal, waar die ou Oranjerivier-Volksraad byeen gekom het, word nou gebruik deur die Provinsiale Raad van die Vrystaat. Daar naby is die ou presidentswoning, die amptelike woning van die Eerste Burger van die ou Republiek. Belangrike bakens sluit in die Nasionale Vrouemonument, wat opgerig is ter ere van die vroue en kinders wat in die Tweede Vryheidsoorlog gesterf het. Aan die voet daarvan is ‘n aantal beroemdes uit die Suid-Afrikaanse geskiedenis begrawe, insluitende mej. Emily Hobhouse, generaal Christiaan de Wet, en ds. J.D. Kestell.

Bloemfonteinstraat in Leiden, met uitsig op Paul Krugerstraat se huise (Foto: Marcel Bas)

Die Universiteit van die Oranje-Vrystaat het ontwikkel uit die oorspronklike Grey-Kollege, wat in 1855 gestig was deur sir George Grey. Die Staatspresident het ook ‘n woning in Bloemfontein gehad (Rosenthal: 35-6).

Paul Krugerstraat

Paul Krugerstraat in Leiden is 'n L-vormige straat met twee rye huise aan die een kant, en met 'n omheinde pleintjie en die voormalige Belastingkantoor aan die ander kant. Paul Krugerstraat vorm met Jan C. Smutsstraat die verlengde van Bloemfonteinstraat, wat die Transvaalwoonbuurt met die ou binnestad en Stationsweg verbind. Dit is vernoem na die Transvaalse president Paul Kruger, ook bekend as Oom Paul.

Aan die hand van Rosenthal se biografiese skets van Paul Kruger kan ons 'n basiese begrip van die Transvaalse negentiende-eeuse geskiedenis verwerf; vanaf die Groot Trek tot die dae na die verlore Tweede Vryheidstryd.

Paul Krugerstraat in Leiden (Foto: Marcel Bas)

Stephanus Johannes Paulus Kruger was die laaste President van die Suid-Afrikaanse Republiek, en algemeen erken as die grootste persoonlikheid wat die Afrikanerdom opgelewer het. Sy familie kom van die Uckermark, noord van Berlyn in Duitsland, waar die van nie onbekend is nie. Hy het self sy van met ‘n ‘Umlaut’ geskryf. Volgens navorsing deur professor C.J. Uys van die Universiteit van die Oranje-Vrystaat is President Kruger nie op Steynburg gebore nie, maar op die plaas Zoutpansdrift naby Venterstad. Dit is ook moontlik dat sy geboortedatum van 10 Oktober 1825 verkeerd is. Sy vader, Kasper Jan Hendrik Kruger, en sy moeder, Elsie Fransina Steyn, het by die Groot Trek aangesluit, en die jong Paul het al die ontberings van die tyd deurgemaak. Op 15-jarige ouderdom is hy erken as ‘n burger en toe hy 17 was trou hy en gaan vestig hom op sy plaas, Waterkloof, naby Rustenburg in Transvaal. Op een van sy jagtogte het hy sy eie duim afgesit. Hy word ‘n sterk voorstander van die Gereformeerde Kerk en was ‘n lekeprediker van die kerk tot met sy dood.

Hy neem deel aan verskeie Kafferoorloë en in 1854 toon hy buitengewone heldemoed deur die lyk van kommandant Potgieter uit die beleërde bergvesting van hoofman Makapan te gaan haal. Sy volgehoue pogings om die Oranje-Vrystaat en Transvaal te verenig, het misluk. Tydens die daaropvolgende burgeroorlog het hy Van Rensburg gesteun en Potchefstroom verower. Na die muslukking van President Burgers se uiters ambisieuse program, word hy een van die steunpilare in die naionale weerstand teen die Britse anneksasiebeleid. Nadat Shepstone in 1877 die Britse vlag gehys het, sluit Kruger aan by die protesafvaardiging na Londen en beïndruk almal met sy aangebore bekwaamheid as bemiddelaar. Toe dit misluk, konsentreer hy op anti-Britse propaganda onder sy eie mense in Transvaal en as Onder-president van die Suid-Afrikaanse Republiek onderneem hy nog ‘n vrugtelose deputasie na Londen en Europa in 1878.

Van nou af aan bou hy weerstand op teen die Britse administrasie en toe die ware opstand in 1880 begin, word hy ‘n lid van die Driemanskap (groep van drie leiers wat in 1880 op inisiatief van Paul Kruger deur die Transvaalse Volksraad aangestel is om die land tydens die Britse bewind te bestuur totdat die Republiek herstel is - MRB). Hy woon die vredesonderhandelings by en as Onder-president belê hy ‘n buitengewone sitting van die Volksraad wat

Paul Krugerstraat in Leiden met die voormalige Belastingkantoor in die agtergrond (Foto: Marcel Bas)

die Konvensie van Pretoria bevestig. In 1883 word hy die verkose President van die Suid-Afrikaanse Republiek en word hy die oorheersende persoonlikheid. Met die ontdekking van goud op Barberton en aan die Witwatersrand en die geweldige toestroming van immigrante kom hy voor die grootste probleem van sy lewe te staan; die regverdige versoening van die oorheersing van die Boere met die immigrante. Hy kon nie daarin slaag om ‘n Hawe naby St. Luciabaai te kry nie, en skermutselings vind gedurig op die grens van Swaziland en in die gebied aangrensende Betsjoeanaland plaas waar die Britse soewereiniteit met die Transvaalse mag gebots het. Hy moes ook sy burgers teëhou om nie die Limpopo oor te steek nie ten einde wrywing met Rhodes te voorkom. Toe hy in 1888 die tweede keer tot President verkies word, is sy botsings met Rhodes feller.

Sekere Uitlanders was vriendelik, maar ander was uiters vyandiggesind. Om die Britse invloed te balanseer, het hy baie Hollandse amptenare ingebring onder leiding van die Staatsekretaris, dr. W.J. Leyds. Hy was ook ten gunste van die bou van ‘n spoorlyn na Lourenço Marques voordat enige spoorlyn deur Britse gebied voltooi sou word, maar slaag nie daarin nie. In Europa het hy egter simpatie en bewondering gewek met sy diplomatieke vaardigheid en het Prins Bismarck besonder beïndruk. In Transvaal word hy te midde van oorweldigende probleme daarvan beskuldig dat hy doelbewus die ontwikkeling van die Rand strem, van nepotisme, van korrupsie en baie ander dinge. Aan die ander kant word hy al hoe meer deur sy eie mense vereer. Pogings om die toestand tussen die Uitlanders en die regering die hoof te bied, word tot niet gemaak deur die Jameson-inval (deur Boeremagte onderdrukte gewapende inval in Transvaal van die Britse dr. L.S. Jameson, met die openlike doel om die griewe van die Uitlanders uit die weg te ruim) teen die einde van 1895. Die leiers van die Britse saak, veral Cecil John Rhodes, Joseph Chamberlain en Lord Milner, het daarop aangedring dat die Uitlanders stemreg moet kry maar Kruger het geweier omdat hulle die burgers in getalle oortref het.

Bakkery in Paul Krugerstraat in Leiden (Foto: Marcel Bas)

Teen die tyd dat hy gereed was om ‘n kompromis te maak, was die Tweede Vryheidsoorlog onvermydelik. Hoewel hy baie matig was in sy behandeling van die Jameson-invallers, wat hy vir verhoor aan Brittanje oorhandig het, en die ‘Reformers’, waarvan hy die vonnisse opgehef het tot boetes en verbanning, kon hy nie langer die posisie die hoof bied nie. In 1898 is hy met ‘n groot meerderheid herkies en die oorlog breek uit in Oktober 1899. Omdat hy reeds ouer was as 74, sy gesondheid swak was, en hy nie meer self in die veld kon gaan nie, het hy verskeie besoeke aan die kommando’s gebring en in Pretoria gebly tot 29 Mei 1900, ‘n paar dae voordat dit deur die Britte beset is. Op 21 Oktober 1900 vertrek hy met die oorlogskip, die Gelderland wat deur Koningin Wilhelmina na Lourenço Marques gestuur is, na Europa. Hy gaan eers na Frankryk, en daarvandaan na Holland, waar hy tot die einde van die oorlog bly en sy uiterste bes doen om hulp vir die Boererepublieke te kry. Daar begin hy ook sy herinneringe dikteer. Hy verhuis na Switserland waar hy op 10 Julie 1904 oorlede is. Hy is op 16 Desember 1904 begrawe in die Ou Begraafplaas in Pretoria (Rosenthal: 271-273).

Besoek gerus ons lewensbeskrywing van Paul Kruger, "Paul Kruger en de geschiedenis van een volk" (2000), vir meer inligting.

Cronjéstraat

Hierdie straat is vernoem na generaal Piet Cronjé.
Generaal Pieter Arnoldus Cronjé was om en by 1835 in die Kaapkolonie gebore.

Cronjéstraat in Leiden (Foto: Marcel Bas)

Hy vergesel sy ouers in die Groot Trek, vestig hom in die Suid-Afrikaanse Republiek waar hy homself onderskei in verskeie veldtogte teen die naturelle. Woon naby Potchefstroom en was kommandant van daardie distrik tydens die Britse besetting van 1877. Tydens die Boereweerstand teen die nuwe bewind, wat ‘n hoogtepunt in die Amajuba-veldtog bereik het, lei hy die Republikeinse magte in die suksesvolle beleg van Potchefstroom. Met die sluiting van vrede was hy ‘n hegte aanhanger van President Kruger en word tot die Volksraad verkies waar hy Superintendent van Naturellesake was. Hy dien ook in die uitvoerende raad.

Cronjéstraat in Leiden (Foto: Marcel Bas)

Hy neem deel in verskeie naturelleveldtogte en word in 1896 wêreldberoemd toe sy kommando die oorgawe van die Jameson-invallers afgedwing het. Met die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog in 1899 is hy in bevel van die Suid-Afrikaanse Republikeinse magte op die westelike front geplaas en begin met die beleg van Mafeking. Hy behaal minder sukses as in die verlede en lei die finale aanval op Kimberley. Behaal oorwinnings by Modderrivier en Magersfontein. Hy word in ‘n lokval gelei by Paardeberg en op 22 Februarie gee hy met 4,000 manne oor aan lord Roberts. As gevangene word hy na St. Helena gestuur. Oorlede in 1911 (Rosenthal: 101).

'n Informele straatnaambordjie in Leiden: "Cronjéboulevard" in Cronjéstraat. (Foto: Marcel Bas)

Jan C. Smutsstraat

Die Jan C. Smutsstraat is vernoem na Jan Christian Smuts: generaal, politikus en intellektueel.
Op die hoogtepunt van sy politieke loopbaan was hy Eerste Minister van die Unie van Suid-Afrika. Hy was op 24 Mei 1870 op die plaas Bovenplaas, naby Riebeeck-Wes, Kaapland, gebore as die seun van Jacobus Abraham Smuts, ’n boer en lid van die Koloniale Parlement. Net soos honderde ander Boerekinders van destyds is hy eers op 12-jarige ouderdom skool toe, hoewel sy moeder hom tuis geleer het. Hy was van plan om predikant te word en besoek die skool van T.C. Stofberg (later Senator Stofberg), waar dr. D.F. Malan (sy politieke opponent, dominee, redakteur van Die Burger, en in 1948 Eerste Minister van die Gesuiwerde Nasionale Party) een van sy medeleerlinge was. Daarna gaan hy in 1886 na die Victoria-Kollege, latere Universiteit van Stellenbosch. Daar ontmoet hy sy toekomstige vrou, die begaafde student Sibella Margaretha (Isie) Krige. Hy maak daar ook persoonlike kontak met Cecil John Rhodes toe laasgenoemde die kollege besoek het. Na ’n briljante loopbaan op Stellenbosch gaan Smuts na Cambridge in 1891 waar hy in die regte studeer en ’n boek skryf oor die werk en digkuns van Walt Whitman. Die boek is nooit gepubliseer nie.

Jan C. Smutsstraat in Leiden (Foto: Marcel Bas)

In 1895 keer hy terug na Suid-Afrika en in 1896 met sy praktyk in Johannesburg. Sy bekwaamheid het hom onder die aandag van Paul Kruger gebring wat hom in 1898 as Staatsprokureur aangestel het. Met die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog help hy met die opstel van ’n Eeu van Onreg waarin die republieke se saak teen Engeland gestel is. Kort daarna sluit hy aan by die Boeremagte en sy begaafdheid as guerillaleider bring hom op die voorgrond. Sy historiese inval in die Kaapkolonie het hom tot by Malmesbury en binne sig van Tafelberg gevoer. Teen die einde van die oorlog was hy nog in die veld. Hy het 'n leidende rol gespeel in die vredesonderhandelings by Vereeniging waarna hy besluit het dat die enigste redding vir sy volk daarin geleë is dat hulle die nuwe Britse kroonkoloniebewind moet aanvaar. Hy word een van die leiers van die 'Het Volk'-beweging ('n politieke party in Transvaal).

Sy hantering van die lydelike versetbeweging van die Indiërs onder leiding van M.K. Gandhi, het bewys dat hy ook meedoënloos kon optree. Met Uniewording (1910; toe Transvaal en Oranje-Vrystaat verenig was met die Britse kolonies Kaap die Goeie Hoop en Natal) het Smuts Minister van Verdediging, Mynwese en Binnelandse Sake geword. Hy is ook die stigter van die Unieverdedigingsmag. As Minister van Mynwese het hy in 1914 en 1921 met geweldige arbeidsgeskille te doen gekry, wat net onderdruk is nadat die gewapende magte en die Imperiale Garnisoen opgeroep is. Hy het hom hiermee baie vyandskap op die hals gehaal want baie mense het gemeen dat hy te hardhandig opgetree het. Teen dié tyd het generaal Hertzog ('n nasionalistiese politikus) uit Botha (sien hieronder by Bothastraat) se Kabinet bedank en die party gestig wat later die Nasionale Party geword het. Met die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog was Smuts self in bevel van die Oos-Afrikaanse veldtog. Die Britse regering was so beïndruk met sy intellektuele gawes dat hy in 1917 uitgenooi is om deel te neem aan die Imperiale Oorlogskonferensiein Londen.

Hy word lid van die Oorlogskabinet, 'n lid van die Geheime Raad en was grootliks verantwoordelik vir die stigting van die Britse Lugmag. Afgesien daarvan dat hy dikwels aan die Westelike Front was, het hy in 1917 deelgeneem met die vroeë onderhandelings om vrede met Oostenryk te maak. Sy advies oor die veldtog teen die Turke in Palestina het tot 'n oorwinning in daardie dele gelei. Hy het reeds die idee gehad om die Volkerebond te stig en het namens die Geallieerdes 'n besoek aan Hongarye gebring tydens die opstand van 1918. Nadat hy in 1919 die Vredeskonferensie in Versailles bygewoon het, het Smuts na Suid-Afrika teruggekeer om Eerste Minister te word ná die dood van generaal Louis Botha. Hy bevind hom te midde van groot na-oorlogse probleme, en hoewel hy die verkiesing van 1920 gewen het, het sy genadelose optrede tydens die Randse Opstand van 1922 uiteindelik daartoe gelei dat hy die onderspit gedelf het teen generaal Hertzog.

Buite die politiek het hy 'n belangrike filosofiese werk, Holism and Evolution, in 1929 geskryf. In 1930 word hy 'n 'fellow' van die Royal Society en die volgende jaar rektor van St. Andrew's University. Hy was nege jaar lank leier van die Opposisie totdat die Goudstandaardkrisis in 1933 die samesmelting van die partye tot gevolg gehad het. Hy was Adjunkminister onder generaal Hertzog in 1939. Met die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog word hy weer Eerste Minister. Hy het nou saamgewerk met Winston Churchill en ander en het selfs 'n groter rol in die stryd gespeel as in die Eerste Wêreldoorlog. Terselfdertyd het hy te doen gekry met baie binnelandse probleme. Een van sy groot prestasies was die opstel van die Handves van die Verenigde Volke. Hy is in sowel Europa as die Verenigde State vereer. In 1948 is hy in die algemene verkiesing verslaan. Hy het sy politieke bedrywighede voortgesit tot sy dood in 1950 (Rosenthal: 466-7).

Joubertstraat

Joubertstraat is 'n kort straat wat Lopsenstraat (hierdie straat is nie 'n eerbewys aan die Tweede Vryheidsoorlog nie) met Paul Krugerstraat verbind, en wat ingekapsel is in vier ander Afrikanerstrate. Joubertstraat is vernoem na generaal Piet Joubert.

Generaal Petrus Jacobus Joubert was in 1831 in die Kaapkolonie gebore. Hy word lid van die Volksraad en tree op die voorgrond as waarnemende President in 1875 tydens president Burgers se ampstermyn. Met die eerste Britse besetting van Transvaal het hy 'n leidende rol gespeel in die verset teen die nuwe bewind. Hy besoek die Kaap saam met president Kruger en word ook 'n lid van die Onafhanklikheidsafvaardiging na Europa.

Joubertstraat in Leiden (Foto: Marcel Bas)

Hy was lid van die Driemanskap tydens die Eerste Vryheidsoorlog en is aangestel as opperbevelhebber van die Republikeinse magte. Hy was 'n ondertekenaar van die vredesverdrag van Pretoria. As lid van die Uitvoerende Raad het Joubert meer en meer met president Kruger gebots vanweë die feit dat hy die minder konserwatiewe element in die bevolking verteenwoordig het.
Hy is aangestel as Superintendent van Naturellesake vir die Suid-Afrikaanse Republiek en in 1896 as Onderpresident. Joubert het telkenmale teen president Kruger in verkiesings gestaan, maar is verslaan.

In die Tweede Vryheidsoorlog is hy aangestel as opperbevelhebber van die Boeremagte in Natal en was 'n held in die vroeëre krygsverrigtinge, totdat hy siek geword het en in Maart 1900 oorlede is (Rosenthal: 231).

Pretoriusstraat

Hierdie straat is baie smal en lê weer anderkant die treinspoor van Leiden na Utrecht. Hy is vernoem na die eerste president van die Z.A.R. én van die O.V.S.: Marthinus Wessel Pretorius.

Pretorius was in 1819 naby Graaff-Reinet gebore en maak die Groot Trek mee saam met sy vader, A.W.J. Pretorius. Hy vergesel hom na Natal waar hy teen die Zoeloes veg en toe na Transvaal waar hy Kommandant-generaal word.

Pretoriusstraat in Leiden (Foto: Marcel Bas)

Hy stel die eerste grondwet - die '33 Artikels' - in Rustenburg op. In Januarie 1857 is hy gekies as Staatspresident van die Suid-Afrikaanse Republiek (Z.A.R.). Hy het dit hom die taak gestel om die kleiner republieke, insluitende Lydenburg en die O.V.S., te verenig. Hy slaag in die geval van Lydenburg, en hoewel hy in 1860 die unieke eer het om ook as President van die O.V.S. verkies te word, misluk sy plan. In dieselfde jaar het Pretorius sy amp as President van die Suid-Afrikaanse Republiek neergelê om met Mosjesj te onderhandel en Cetshwayo, asook die Kaapse owerheid, te besoek ten einde rus en vrede in die land te bewerkstellig. Burgeroorlog dreig ondertussen in Transvaal en hy doen sy bes om as bemiddelaar op te tree en bedank as President van die O.V.S., in 1863.In 1864 word hy 'n tweede keer as President van die Suid-Afrikaanse Republiek gekies. Hy lei 'n strafekspedisie teen die Basoeto's in 1865 en gaan in dieselfde jaar na Soutpansberg om die vrede in die noorde te herstel. Drie jaar later het hy die gesag van die Suid-Afrikaanse Republiek formeel uitgebrei tot noord van die Limpopo in die gebied wat later bekend sou staan as Rhodesië, en tans as Zimbabwe.

Pretoriusstraat in Leiden. Onder die straatnaam staan geskrywe: "Martinus (sic) W. Pretorius. 1818 (sic) - 1901, Boerenleider, President van de Zuid-Afrikaanse Republiek". (Foto: Marcel Bas)

Hierdie aanspraak is later deur die Britte betwis. Hy het ook aanspraak gemaak op die Diamantveld aan die Vaalrivier, maar is gedwing om dit te laat vaar. In 1868 is hy verkies as President, maar in 1871 bedank hy en werk vuriglik teen die Britse owerheid ná die anneksasie. Word in die tronk gestop as 'n rusiesoeker. Pretorius is gekies as 'n lid van die Driemanskap en het die Konvensie van Pretoria onderteken waarvolgens Transvaal weer volkome selfbestuur verkry. Tydens die Tweede Vryheidsoorlog, op 19 Mei 1901, op Potchefstroom oorlede (Rosenthal: 393).

Party mense dink die hoofstad Pretoria is vernoem na hierdie persoon. Pretoria is egter vernoem na sy vader; die eerdergenoemde A.W.J. Pretorius.

Reitzstraat

Hierdie straat loop parallel met De Wetstraat en Pretoriusstraat wat aan weerskante daarvan lê. 'n Mens sou verwag dat Reitzstraat vernoem is na die bekende kolonel Deneys Reitz; politikus vanaf 1920 en die skrywer van die beroemde boek Commando. Hierdie boek is egter eers in 1929 gepubliseer en ten tyde van die ontwikkeling van hierdie woonbuurt, net na die Tweede Vryheidsoorlog, was sy pa, President Francis William Reitz, se naam as kandidaat vir hierdie straatnaam meer voor die hand liggend.

Francis William Reitz was President van die Oranje-Vrystaat. In 1844 op Swellendam gebore, lid van 'n familie wat in dié distrik baie bekend was. Hy ontvang sy opleiding aan die South African College en word in 1867 by die Inner Temple toegelaat tot die balie.

Reitzstraat in Leiden (Foto: Marcel Bas)

Met sy terugkeer na die Kaap, begin hy praktiseer tot 1874 toe hy op versoek van president sir Johannes Brand die pos as Hoofregter van die Oranje-Vrystaat aanvaar het. Afgesien van sy regswerk het hy ook in die Afrikaanse taal belang gestel en het gedigte geskryf wat baie gewild was. Dit sluit in die gevierde Klaas Geswint en Syn Perd ('n weergawe van Burns se Tam O'Shanter), ook Die Boer se Saterdagaand. Hy bly Hoofregter tot 1888 en ondersteun die Afrikanerbond toe dit gestig is. Met die dood van president Brand in 1888 word hy as sy opvolger gekies en beklee die pos as Staatspresident tot 1895 toe hy as gevolg van swak gesondheid bedank. Dit was nie die einde van sy openbare loopbaan nie. In 1897 verhuis hy na Pretoria waar hy toegelaat is as advokaat en kort daarna is hy aangestel as regter van die Hooggeregshof. Met die vertrek van (die Nederlander - MRB.) dr. W.J. Leyds in 1898 na Europa, word hy sy opvolger as Staatsekretaris en in dié hoedanigheid stel hy die beroemde ultimatum aan Brittanje op wat gelei het tot die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog.

Reitzstraat in Leiden. Die bordjies beskryf Reitz soos volg: "Francis W. Reitz. 1844-1934. Boerenleider, President van Oranje-Vrijstaat. (Foto: Marcel Bas)

Gedurende die vyandelikhede het hy in die veld gebly en die vredesverdrag onder protes geteken. Hy het etlike jare lank in Texas en Mexiko gewoon en stuur sy drie seuns, Joubert, Deneys (die bogenoemde skrywer van Commando - MRB.) en Arnt na Madagaskar om 'n nuwe tuiste vir hulleself te vind. Hulle het uiteindelik almal teruggekeer en in 1910 word hy President van die nuwe Senaat van die Unie van Suid-Afrika - 'n amp wat hy beklee het tot 1929 toe hy in die Kaap afgetree het. In 1934 oorlede (Rosenthal: 406-7).

"President Steinstraat"

In Leiden word President Steynstraat verkeerdelik met 'n 'i' geskryf, maar dit het geen gevolge vir die uitspraak van die straatnaam nie. Party mense skryf "President Steijnstraat", maar die amptelike skryfwyse is President Steinstraat.

Die straat is vernoem na President Marthinus Theunis Steyn, wat in 1857 op die plaas Rietfontein naby Winburg, O.V.S., gebore is. Hy ontvang opleiding aan Grey-Kollege, Bloemfontein, en gaan na Leyden (dit is nou Leiden - MRB) en die Inner Temple, Londen, om in die regte te studeer. Word toegelaat as advokaat en begin 1882 in Bloemfontein praktiseer. In 1889 word hy Staatsprokureur en in dieselfde jaar regter. In 1896 word hy verkies tot Staatspresident.

'n Taalgogga'tjie: President Steynstraat is President Steinstraat, in Leiden (Foto: Marcel Bas)

Ten spyte van sy swak gesondheid het hy 'n gematigde invloed uitgeoefen op die Suid-Afrikaanse Republiek en Brittanje in hulle geskille. Hy het die samesprekings tussen lord Milner (die vurige, oorspronklik Duitse, Britse imperialis - MRB.) en pres Kruger in Bloemfontein gereël wat die laaste poging was om vyandelikhede te probeer voorkom. Toe die oorlog uitbreek, het hy by sy burgers in die veld aangesluit. Hy het hom onvermoeid beywer vir die heropbou van sy volk wat hom en sy vrou (gebore Tibbie Fraser) aanbid het. As 'n wyse, gematigde en taktvolle persoon het hy 'n onskatbare bydrae gelewer in die stigting van die Unie. Tydens die 1914-Rebellie (dit was gekant teen deelname aan die Britse oorlog teen Duitsland en sy kolonie Suid-Wes-Afrika - MRB.) het hy weer bloedvergieting probeer voorkom. In 1916 het hy ineengestort en gesterf onderwyl hy 'n vergadering in Bloemfontein toegespreek het (Rosenthal: 485-6).

Transvaalhof en Transvaalkade

Transvaalhof is 'n moderne variant van 'n tipies Leidse hofje; 'n rustige, Middeleeuse binnepleintjie in 'n stad. Die meeste Leidse hofjes was gebou vir die onderbring van armes of begyne, maar hierdie binnepleintjie was sommer bestem vir selfstandig wonende en selfredsame arbeiders in die twintigste eeu, sonder armesorgoogmerk.

Transvaalkade verbind Transvaalhof met Lopsenstraat, Paul Krugerstraat en Bloemfonteinstraat, en is nie juis 'n kade (kaai) nie. Dit is 'n straat wat aan die treinspoor tussen Den haag, Leiden en Amsterdam grens.

Transvaalhof in Leiden (Foto: Marcel Bas)

Die binneplaas en die straat is, uiteraard, vernoem na Transvaal; die Afrikaanse benaming vir die noord-oostelike gedeelte van Suid-Afrika. Transvaal bestaan uit die huidige vier provinsies Noordwes, Mpumalanga, Limpopo en Gauteng, en dit is die informele benaming vir die ou, in 1902 verlore gegane onafhanklike Suid-Afrikaanse Republiek (Z.A.R.).
Tussen 1902 en 1994 was Transvaal tewens die tweede grootste provinsie van die Republiek van Suid-Afrika. Die gebied beslaan 110,450 vk. myl, wat 23 persent van die totale gebied verteenwoordig. Die naam is afgelei van die feit dat die landstreek oor die Vaalrivier lê (Rosenthal: 522).

Transvaalkade in Leiden (Foto: Marcel Bas)

Wolmaransstraat

Wolmaransstraat is ’n gesellige, baie smal straatjie sonder motorverkeer. Die bewoners beskou dit as privaatgrond. Wolmaransstraat is vernoem na 'n Boerestaatsman; Senator Andries Daniel Wynand Wolmarans.

Wolmaransstraat in Leiden (Foto: Marcel Bas)

Wolmarans was die seun van F.G.A Wolmarans en was gebore op 19 September 1857 in Potchefstroom gebore. Tydens die Tweede Vryheidsoorlog het hy by die Eerste Republikeinse Magte aangesluit. Hy sluit ook aan by 'n afvaardiging wat deur die Republiek na Europa gestuur is om die inmenging van vreemde moondhede in die stryd te verkry. Met die toekenning van die verantwoordelike regering aan Transvaal, word hy 'n senator. In 1928 oorlede (Rosenthal: 598).