De Lutherse bijbelvertaling had onvoorziene neveneffecten voor de taalkundige eenheid van de Noord-Duitse laagvlakte, die zich uitstrekte van het Oost-Pruisische Koningsbergen tot het Zuid-Vlaamse Duinkerke. De Hoogduitse bijbelvertaling verdrong namelijk de Laagduitse streekdialecten ten gunste van het ‘beschaafde’ Hoogduits. Hierdoor zal de Nederlandse taal zich voortaan afzonderlijk gaan ontwikkelen, omdat het lutheranisme hier geen invloed had.

De oproep van Luther om het geloof zelf te vinden in de bron, namelijk de bijbel, had echter tot gevolg dat er nog meer afsplitsingen kwamen, niet alleen van de Rooms-Katholieke Kerk, maar ook van zijn eigen ‘lutherse Kerk’. Terwijl in het Duitse Rijk het ‘protestantisme’ zich snel wist te verbreiden, werd het in de Nederlanden streng vervolgd. In 1523 werden te Antwerpen twee monniken zonder pardon verbrand vanwege de verspreiding van de ‘Lutherse leer’.

Ondanks het strenge vervolgingsklimaat ontwikkelden er zich toch kiemen van protestantisme onder bevolking. De eerste stroming, die vaste grond kreeg in de Nederlanden waren de zgn. ‘wederdopers’. Een Haarlemse bakker, genaamd Jan Matthijs (º1500-†1534), was de eerste predikant, die erin slaagde vanaf 1531 een paar kleine gemeenten te stichten in het graafschap Holland. Deze gemeenten hadden door de harde repressie een nogal clandestien bestaan.

In 1533 waren de Duitse wederdopers er echter in geslaagd de West-Faalse stad Munster in handen te krijgen, waardoor er een centrum ontstond van doperse macht. Jan Matthijs liet daarop een van zijn trouwste volgelingen, de Leidenaar Jan Beukelsz (º1509-†1536), naar Munster afreizen om poolshoogte te nemen. De rapporten van Beukelsz bewogen Matthijs ertoe in 1534 zelf ook naar het voor wederdopers veilige Munster te trekken. Eenmaal in Munster aanbeland nam Jan Matthijs al snel de leiding van de stad en veranderde het in een ware theocratie. Matthijs was een begenadigd spreker en kreeg de bevolking in zijn ban.

In de tweede helft van de 16^de eeuw laat een derde belangrijke protestantse stroming van zich horen, namelijk het Calvinisme, dat zich echter vanuit het zuiden over de Nederlanden verspreidde. Dat is niet verwonderlijk, als

De radicale reformator Johannes Calvijn uit het Noord-Franse Noyon, dat aan de zuidelijke grens van de Nederlanden lag. Hij heeft de grondslagen van een sterk predeterministisch protestantisme gelegd; het Calvinisme.

men zich bedenkt dat Jean Cauvin (º1509-†1564) - in het Nederlands Johannes Calvijn - uit het Picardische plaatsje Noyon stamde, dat aan de grens met de Zuidelijke Nederlanden lag. Zijn moeder kwam uit de belangrijke grensstad Kamerijk.

Calvijn bekende zich vanaf rond 1533/1534 tot de reformatie. In 1536 kwam hij tijdens zijn reis naar het voor protestanten veilige Straatsburg terecht in het Zwitserse Genève, alwaar de reformatie in datzelfde jaar was doorgevoerd. Hij werd dadelijk opgeslokt in het werk om de reformatie plaatselijk gestalte te geven met plaatselijke reformatoren. Er ontwikkelde zich onder de protestanten een jarenlange richtingenstrijd, die Calvijn uiteindelijk in 1555 won.

Calvijn stelde in zijn Geneefse jaren een groot aantal geschriften, waarin hij zijn ideeën over de ideale protestantse maatschappij uiteenzette. Hierbij streefde hij naar een integrale wetgeving, die zowel het religieuze leven als het sociale leven omvatte. Hij vestigde echter vooral veel waarde aan een strenge geloofbelijdenis, gebaseerd op de reformatorische opvattingen, die door de gehele burgerij van de stad zou moeten worden beleden.

De eerste Calvinistische predikant in de Nederlanden was Guido de Brès (º1522-†1567), die uit de Henegouwse hoofdstad Bergen (Mons) kwam.

De Henegouwer Guido de Brès uit Bergen; naar deze Zuid-Nederlander is het Studiecentrum van de Staatkundig Gereformeerde Partij in Nederland (SGP) vernoemd

Hij wordt ook wel ‘de hervormer der Nederlanden’ genoemd. Na in de leer te zijn geweest bij Calvijn, begon hij in de Zuidelijke Nederlanden te prediken en werd hij in 1559 predikant in de protestantse gemeente in Doornik. Hij had zoveel gezag, dat hij zelfs door Willem van Oranje werd geraadpleegd.

In 1561 schreef De Brès zijn "Confession de foy" (Geloofsbelijdenis), die in 1562 alras in het Nederlands werd vertaald tot "De Nederlandse geloofsbelijdenis", dat een grote invloed had op de gereformeerde gemeenten in de Nederlanden. In 1561 gooide hij dit werk over de muur van het kasteel te Doornik als symbolisch aanbod aan Filips II. Het mocht niet baten, want hij werd in 1567 te Valencijn met andere protestanten wegens ketterij ter dood gebracht.

De executie van De Brès vond plaats in de golf van repressie over de Nederlanden na de beeldenstorm in 1566. In dat jaar vernielden radicale protestanten in het Zuid-Vlaamse Steenvoorde de beelden en de schilderijen van de Rooms-Katholieke kerken. Deze protestantse geloofsijver bracht een kettingreactie van soortgelijke acties teweeg en vond navolging door de hele Nederlanden, van Vlaanderen tot diep in Groningen.

De daaropvolgende repressiegolf tegen protestanten dreef de radicale protestanten in ballingschap in Engeland en Oost-Friesland, alwaar zij zich verenigden in rebelse genootschappen, die zich Geuzen noemden. Het woord Geus (afgeleid van Gueux: bedelaar) werd in 1566 smalend gebruikt om het Eedverbond der Edelen aan te duiden, die de landvoogdes een smeekschrift aanboden ter verzachting van de repressie van protestanten.

Op 1 april 1572 slaagden de Geuzen ter zee, ook wel Watergeuzen genoemd, erin om tijdens een fouragetocht het vestingstadje Den Briel aan de monding van de Maas te bezetten.

De verovering van Den Briel in 1572

Dit bracht een kettingreactie teweeg onder de Hollandse en Zeeuwse steden, die zich vrijmaakten van het centrale gezag in Brussel en trouw zwoeren aan hun stadhouder, Prins Willem van Oranje (º1533-†1584). Het protestantisme kreeg hierdoor vaste voet in de Nederlanden.

De val van Den Briel luidde een ommekeer in van de strijd tegen de centralisatiepolitiek van de Spaanse vorst Filips II en de vervolging van de protestanten. De XVII Provinciën maakten zich grotendeels vrij van het feitelijke gezag van Filips II, maar dat schiep ook een machtsvacuüm. De Staten-Generaal kwamen daarom in 1576 te Gent bijeen om orde op zaken te stellen in het door wanorde en wetteloosheid geteisterde land, wat resulteerde in de ‘Pacificatie van Gent’.

De Pacificatie van Gent bracht echter niet de gewenste orde en rust, en al helemaal niet de godsdiensttolerantie, die Willem van Oranje zo vurig bepleitte. De protestanten zagen hun kans schoon om het protestantisme door te drijven en de Rooms-Katholieken te vervolgen. Zo ontstond er in Gent in de periode van 1578 tot 1584 een calvinistische stadsrepubliek met een heuse universiteit, geheel naar het voorbeeld van Calvijn in Genève.

Na de moord op Willem van Oranje in 1584 leek de opstand stuurloos ten onder te gaan aan de militaire capaciteiten van de Spaanse generaal Alexander Farnese hertog van Parma. Vooral de val van de grootste havenstad Antwerpen in 1585 was een grote klap. De burgemeester van Antwerpen was destijds de Brusselaar Filips Marnix van Sint Aldegonde, vertrouweling van Willem van Oranje en vrij waarschijnlijk de dichter van het Wilhelmus.

De hertog van Parma veroverde vrijwel alle gewesten van de Nederlanden met uitzondering van Holland, Zeeland en Friesland. Met het aantreden van Prins Maurits als stadhouder van de opstandige gewesten in 1588 leek het tij echter te keren. Toen werd de Spaanse Armada door de Engelsen met behulp van de Hollanders in het Kanaal verslagen en tien jaar later was de verovering van de oostelijke gewesten van de Nederlanden door Maurits afgerond.

Er tekende zich vanaf 1600 een tweedeling af in de Nederlanden. Ten noorden van de grote rivieren was het overwegend protestantse deel, dat later de Republiek der Verenigde Nederlanden (Belgium Foederatum) zou gaan heten, en ten zuiden daarvan het Rooms-Katholieke deel dat onder gezag van de koning bleef (Belgium Regium). Desalniettemin bleef men sindsdien verlangen naar een herstelde eenheid in de vorm van de Leo Belgicus.

Het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) bracht een relatieve rust in de door oorlog geteisterde Nederlanden. Deze rust was relatief, omdat er in de Noordelijke Nederlanden al spoedig godsdiensttwisten uitbraken tussen verschillende protestantse stromingen in de Noordelijke Nederlanden. Deze twisten mondden uit in een tweestrijd aan de theologische faculteit van de kersverse Leidse universiteit, die in 1575 was gesticht door Willem van Oranje.

De godsdiensttwist spitste zich toe tussen twee hoogleraren aan de Leidse universiteit, namelijk Jacob Harmensz (º1559-†1609, Arminius) en Frans Gomaire (º1563-†1641, Gomarus). In 1603 werd Harmensz nog door Gomaire geschikt geacht voor een aanstelling aan de Leidse universiteit, maar al snel kwamen ze tegenover elkaar te staan als de voormannen van respectievelijk de ‘rekkelijken’ en ‘preciezen’.

Jacob Harmensz werd in 1559 in het Hollandse Oudewater geboren. Hij was één van de eerste studenten aan de Leidse universiteit in 1575. Na de afronding van zijn studie werd hij in 1587 predikant te Amsterdam. Hij kwam na zijn aanstelling als hoogleraar tegenover de Vlaamse hoogleraar Frans Gomaire te staan, die in 1563 te Brugge was geboren. Gomaire kwam voort uit een typisch orthodox en militant protestants milieu in Vlaanderen destijds.

Gomaire’s orthodoxie kwam waarschijnlijk ook voort vanuit zijn achtergrond als banneling. Hij vluchtte in 1578 met zijn ouders als gevolg van de vervolging naar de Pfalz en vervolgens naar Frankfurt am Main, waar een grote gemeente van Nederlandse protestantse ballingen was neergestreken. Na zijn studie aan verscheidene universiteiten in Europa, werd hij van 1587 tot 1593 predikant van de Nederlandse protestantse gemeente in Frankfurt.

De ruzie tussen Arminius en Gomarus nam tijdens het Twaalfjarig Bestand maatschappelijke proporties aan. In Leiden werd er zelfs door stadhouder Prins Maurits militair ingegrepen door het opwerpen van een schans om het stadhuis te beschermen tegen de strijdende facties.

De Synode van Dordt (13 november 1618)

De godsdiensttwist dreigde de maatschappij van de prille Republiek te verscheuren en daarom werd besloten een landelijke kerkvergadering te houden.

In 1618 werd door de Staten-Generaal de zogenaamde ‘Synode van Dordt’ bijeen geroepen om zich te buigen over de godsdienstkwesties die in de voorgaande jaren waren gerezen. Gomarus had zich intussen teruggetrokken van het godsdienstige slagveld naar de luwte van Middelburg en uiteindelijk naar de Universiteit van Groningen. Daar bekleedde hij het hoogleraarschap Hebreeuws van 1618 tot zijn dood in 1641.

Intussen liet Gomarus wel zijn invloed na door zijn leerling Johann Bogermann (º1570-†1637). Bogermann werd in 1570 geboren in het Oostfriese Uplewert als zoon van de lokale predikant. Hij studeerde in 1591 aan de Friese universiteit in Franeker en vervolgens aan verscheidene Europese universiteiten. Hij werd vanaf 1599 achtereenvolgens predikant in de Friese steden Sneek, Enkhuizen en Leeuwarden. Hij werd in 1636 hoogleraar in Franeker.

De Synode van Dordt resulteerde in het besluit tot de eerste Nederlandstalige bijbelvertaling. Deze bijbelvertaling werd verzorgd door twee Friezen, drie Vlamingen en een Hollander.

Het titelblad van de Statenbijbel, in opdracht van de Synode van Dordt opgesteld

Er werd uit de toen heersende streektalen in de Nederlanden een spelling en grammatica afgeleid, die in 1628 werd vastgelegd in de zogenaamde 'Resolutiën'. Deze vertaling van de bijbel leidde dus tot de formulering van een Standaardnederlands, dat tot op heden zou doorwerken.

Niet alleen heeft de Statenbijbel haar stempel gedrukt op de Nederlandse taal, maar evenzeer op de Nederlandse schat aan spreuken. Vele uitdrukkingen en gezegden, die wij nu nog kennen komen rechtstreeks uit de Nederlandse vertaling van de bijbel, zoals ‘de steen des aanstoots’, ‘op twee gedachten hinken’ en ‘zich niet onbetuigd laten’. Ook heeft het gezorgd voor een invloed van de Zuid-Nederlandse woordenschat op dat van de Noordelingen.

De bijbelboeken werden vertaald door zowel Zuidelijke als Noordelijke Nederlanders. Het Oude Testament werd vertaald door twee Vlamingen en een Oost-Fries, terwijl het Nieuwe Testament in het Nederlands werden overgezet door een Vlaming, een Hollander en een Fries. Zij kwamen allen bijeen aan de Leidse Universiteit om van 1626 tot 1637 met behulp van de rijkgevulde Leidse universiteitsbibliotheek aan de vertaling te werken.

In 1637 werd de zogenaamde ‘Staten-Bijbel’ voltooid en daarmee werd niet alleen de religieuze grondslag gelegd voor de toenmalige Republiek, maar ook het hedendaagse Nederlands. Het was een mengeling van vrijwel alle Nederlandse streektalen uit die tijd, maar met veel invloed van het Nederlands uit de Zuidelijke Nederlanden, dat beschouwd werd als zeer plechtig en beschaafd. Bovenal was het dus een Heel-Nederlands project.

De reformatie kreeg eerst in Duitsland zijn beslag alvorens het overwaaide naar de Nederlanden. Het feit dat de Luther-bijbel haar beslag kreeg in Noord-Duitsland, maar niet in de Nederlanden heeft er op lange termijn voor gezorgd dat de eenheid van het Noord-Duitse taalgebied werd verbroken en dat de Nederlandse taal zich onafhankelijk zou gaan ontwikkelen.

De protestanten vestigden zich aanvankelijk vooral in de grensgebieden, zoals Oost-Friesland en het Munsterland, waar het gezag van de vorst zwak was. De wederdopers maakten daar dankbaar gebruik van door elkaar aan beide kanten van de grens te steunen. Nederlandse dopers gingen naar Munster en vanuit Munster ging er weer invloed uit naar Noord-Nederland.

De wederdopers werden streng vervolgd, waardoor deze eerste golf van protestantisme in de Nederlanden geen voet aan de grond kreeg. Toch oefenden Nederlandse wederdopers een grote invloed uit op doperse gemeenten in heel het Duitse Rijk. David Joris en Menno Simonsz maakten van het doperse geloof een vreedzaam geloof en vonden veel navolging.

Het Calvinisme kreeg als eerste in het Zuiden van de Nederlanden voet aan de grond. De geloofsbelijdenis van Guido de Brès en de beeldenstorm begonnen allemaal in uiterste Zuiden van de toenmalige Nederlanden. Pas tijdens de Nederlandse Opstand tegen Filips II verschoof het zwaartepunt van Vlaanderen naar Holland, met name door de val van Den Briel in 1572.

Ondanks de verdrijving van het Calvinisme in Vlaanderen bleven de Vlaamse Calvinisten toonaangevend in Nederland, waarvan de twist tussen Arminius en Gomarus aan de Leidse Universiteit getuigde. De meest blijvende culturele invloed hadden zij bij het samenstellen van de Statenbijbel, die de taalkundige grondsteen legde voor de grammatica van onze taal.