December 2017: in Zuid-Afrika stond de Afrikaanse taal recentelijk steeds verder onder druk. Met name in het onderwijs krijgt zij slag na slag te verduren, waarnaast tegenstanders het Afrikaans graag als exclusief blanke taal portretteren. Toch lieten de sprekers van het Afrikaans, blank en niet-bank, zich de afgelopen tijd niet voor een gat vangen. Zij ondernamen van alles om het Afrikaans hoog te houden.


Nieuwe sprekers

Het Afrikaans lijdt onder de uittocht van Afrikaanstaligen naar elders. In den vreemde raakt een Afrikaanstalig gezin meestal snel geassimileerd. Maar de taal wint vanwege die uittocht ook wel nieuwe sprekers. Zo werd Zuid-Afrika deze herfst aangenaam verrast door een Amerikaanse en een Ierse die Afrikaans leren en daar iets mee willen doen. De Californische zangeres Camille van Niekerk, getrouwd met een Afrikaner, vertolkt nu Afrikaanstalige muziek. Ze maakt furore op internet door vrijwel zonder accent de treffers Sonvanger van Valiant Swart en Lisa se klavier van Koos Kombuis te zingen. En dan is daar de Ierstalige tv-presentatrice Grainne Seoige. Na jarenlang voor de Ierse staatszender RTÉ bij Teilifís na Gaeilge te hebben gewerkt, heeft ze in Pretoria een diamanthandel opgezet. Ze leert nu Afrikaans om zich in bij haar aanstaande schoonfamilie verstaanbaar te maken, maar ook om televisiewerk te doen in Zuid-Afrika. Het Afrikaans doet de trotse Ierstalige qua klank aan haar moedertaal denken: ‘Die rollende R hebben wij ook’.


Accent

Blijkbaar hebben de Ieren echt affiniteit met het Afrikaanse accent: de bekende Ierse webstek Lovin.IE heeft het Afrikaanse accent verkozen tot het ‘meest sexy accent’ als men Engels spreekt. Op de top 50 van ‘meest sexy accenten’ zijn de Franse, Italiaanse, Spaanse en Noord-Ierse accenten (een variant van het Schotse accent) ook hoog geëindigd. (Het Nederlandse eindigde overigens op plaats 22: “Lang, blond en aantrekkelijk gesproken”.) Dat het Afrikaanse zo hoog eindigt vinden sommige Zuid-Afrikanen maar lachwekkend: Afrikaanstaligen zouden het Engels verkrachten, en grof en niet sexy klinken terwijl het Australische accent mooier zou zijn. Maar de meeste Zuid-Afrikaanse reageerders op de webstek ‘stem saam’.


Verengelsing

De Afrikaanse rechtenorganisatie Gelyke Kanse heeft een rechtszaak tegen de ooit trots Afrikaanstalige Universiteit Stellenbosch in de provincie West-Kaap verloren. De universiteit besloot eerder dit jaar op ondoorzichtige en irrationele wijze – onder druk van geweldsdreigingen van de kant van de pro-Engelse #OpenStellenbosch-beweging – af te stappen van hoofdzakelijk Afrikaanstalig onderwijs door parallel Afrikaanstalige en Engelstalige lessen te geven.

“Afstappen van hoofdzakelijk Afrikaanstalig onderwijs kan het begin zijn van een verdere, landelijke afbraak van Afrikaanstalig onderwijs.”

Gelyke Kanse maakte daartegen bezwaar omdat dit een begin kan zijn van een verdere, landelijke afbraak van Afrikaanstalig onderwijs. Daarnaast vertegenwoordigt paralleltaalonderwijs niet de demografische werkelijkheid binnen de provincie: de meeste mensen die er wonen zijn Afrikaanstalig: niet Engelstalig. Rechter Daniel Dlodlo gelooft echter niet dat paralleltaalonderwijs het Afrikaanse taalaanbod zal verkleinen. Verder stelt hij dat de vrees voor afschaffing van Afrikaanstalig onderwijs aan de universiteit de bezwaarmakers is ingegeven door de landswijde verengelsing van Afrikaanstalige universiteiten. Gelyke Kanse moet zich maar tot de Zuid-Afrikaanse regering wenden.


Uitsluiting

Of de landelijke politiek veel kan uithalen valt te bezien: een groep Afrikaanstalige kinderen heeft kwaadschiks geleerd wat de Zuid-Afrikaanse politiek voor hen kan inhouden – uitsluiting. 14 schoolkinderen, die tevens lid waren van de Afrikanerpadvinderij Die Voortrekkers, woonden een commissievergadering in het parlementsgebouw bij om over democratie te leren. Toen de commissievoorzitster de groep kinderen aan de leden voorstelde werd zij onderbroken door de leider van de Economic Freedom Fighters (EFF), Benjamin Disoloane, die wou weten waarom dit enkel “blanke kinderen” waren.

Benjamin Disoloane (EFF)

Hij zei dat zijn partij vecht tegen “het systeem” waarin iedereen tot zijn recht zou moeten komen, dat een echte “transformatie” nodig is, en dat de kinderen moesten wegwezen en een andere school moesten zoeken. Hierover ontstond onenigheid onder de commissieleden, waarop de voorzitster de kinderen vroeg tot nader order weg te blijven. Later werd de kinderen aangeraden te vertrekken gezien de verhitte situatie in de commissie. Een saillant detail was dat niemand bezwaar maakte tegen de vorige groep bezoekers: die bestond uitsluitend uit zwarte buschauffeurs. Kennelijk gelooft de EFF in het grondwettelijke recht op taal- en cultuurvoorzieningen voor zwarte burgers, maar minder voor blanke burgers – die voor het grootste deel Afrikaanstalig zijn.


Dekolonisatie

Deze anti-Afrikaanse houding heeft zijn wortels in het verleden. Tot 1990 hielden Afrikaanstalige blanken in Zuid-Afrika het discriminatoire apartheidssysteem in stand, terwijl zij overal het Afrikaans als voertaal en onderwijstaal propageerden. Maar iedereen die veertig jaar of jonger is, had daar part noch deel aan. Bovendien zijn de meeste Afrikaanstaligen bruin (voorm. ‘Kleurling’), en dus ‘historisch benadeeld’. Blank en bruin roepen nu op tot ‘dekolonisatie’ van het Afrikaans. Velen proberen het Afrikaans als neutrale taal of zelfs als taal van verzet voor te stellen. Dit blijkt uit de talrijke culturele initiatieven waar mensen van beide rassen zij aan zij actief zijn, rappen (kletsrym) en zich verzetten tegen de gevestigde orde.

“Wij hebben onze eigen groepstaal als we praten of rappen. Onze accenten en intonatie zijn uniek.” - YoungstaCPT

Zo’n persoon is YoungstaCPT: een bruine rapper uit Kaapstad. Hij ging in november op tournee door Australië. Hij etaleert zijn plaatselijke variëteit van het Afrikaans – niet het Engels – als taal van groepssolidariteit en verzet: zijn stijl heet Kaapstad en niet Cape Town. Hij zegt dat Kaapstad over de dagelijkse, vaak armoedige toestanden binnen de midden- en lage klassen gaat.

Kaapstad is de ongepolijste, grove kant van het anders zo toeristisch vriendelijke stadsimago. “Ik doe het voor Kaapstad, het echte Kaapstad; niet Langstraat of die Sewende Laan-onzin” (een populaire Afrikaanstalige tv-serie). “Wij hebben onze eigen groepstaal als we praten of rappen. Onze accenten en intonatie zijn uniek.”


Taal van verzet

Ook lang geleden was het Afrikaans de taal van niet-blank verzet, aldus sociaal antropologe Menán van Heerden. Slaven schiepen een Kaaps-Hollandse variëteit (de voorloper van het Afrikaans) om een eigen groepstaal te creëren. In de eeuwen die daarop volgden zouden zij zich verzet hebben tegen het blanke dialect, waarvan in de twintigste eeuw een geïdealiseerde vorm tot standaardtaal verheven werd. En: slaven zouden in de zeventiende en achttiende eeuw gedwongen zijn Nederlands te leren. “Was dit niet gebeurd, dan zou het Afrikaans zich niet ontwikkeld hebben”, zo citeert Van Heerden de taalkundige Neville Alexander.


Wannie Carstens

Tot slot: professor Wannie Carstens gaat met pensioen. Hij is geen onbekende bij taalactivisten voor het Afrikaans. Deze grote taalkundige, verbonden aan de zo door verengelsing geplaagde Noordwes-Universiteit (NWU), is auteur van standaardwerken zoals Norme vir Afrikaans en Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde. Wij hoeven echter nog geen afscheid van hem te nemen, want hij neemt zich voor niet te zullen stilzitten. Zo zal hij in Leiden nog gedurende een semester een B.A.-cursus Afrikaanse taalkunde geven, blijft hij nog enkele jaren aan de NWU verbonden en legt hij de laatste hand aan boeken.

Wannie Carstens

Carstens heeft zich de afgelopen jaren getoond als groot pleitbezorger voor het gebruik van het Afrikaans in het veeltalige Zuid-Afrika. Hij beseft dat het Afrikaans als, bijvoorbeeld, academische taal enkel kan overleven binnen het kader van de bereidheid van de politiek de meertaligheid te bevorderen. Dus moeten ook talen als het Xhosa en Zoeloe geholpen worden tot academische talen verheven te worden. Dit streven heeft hij herhaaldelijk gepassioneerd uitgedragen binnen de Afrikaanse Taalraad en op podia in Zuid-Afrika en Europa – inclusief Leiden – waar ik vaak getuige van ben geweest.
Mogen professor Wannie nog veel actieve jaren ten dienste van het Afrikaans vergund zijn!